Mozambik

 

Ülke coğrafyasının genel görünümü

 

Mozambik, kuzeyde Tanzanya sınırını belirleyen Rovuma ırmağının ağzından, Güney Afrika Cumhuriyeti sınırına kadar,

 

Hint Okyanusu kıyısında 2 975 km boyunca uzanır, kıtanın ic kesimine doğru en cok sokulduğu Zambezi irmağı

 

kıyısındaki girintide genişliği 1 130 km' yi bulur.

 

Adaların ( bunlardan birinin adı, devlete verilmiştir ), yarımadaların, denizkulaklarının ve geniş deltaların sıralandığı kıyı, son

 

derece girintili cıkıntılı olduğu için, liman haline getirilmeye elverişli pek cok yer vardır.

 

Coğunu ırmakların sürükleyip getirdiği bol tortul gereclerle kaplanmış olan kıyı ovasının kuzey kesimi cok dardır, ama

 

Mozambik adasının güneyinde, yavaş yavaş Zambezi irmağının vadisine kadar genişledikten sonra, orada bataklığa

 

dönüşür, Beira dolaylarında yeniden daraldıktan sonra, önce Save ırmağının, daha sonra da Limpopo ırmağının vadilerinde

 

genişler, ülkenin güneyinde, Maputo dolaylarında dar bir seride dönüsür.

 

 

Yüzey şekilleri, art arda kıvrımlı yüksek ovalardan oluşmuştur, kuzeyde, dizi dizi tepeler ve daha önemli yükseltiler yer

 

alır. Malavi sınırında ( bu sınır Mozambik topraklarının iclerine kadar sokulur ) , Büyük Göller in bulunduğu ucsuz bucaksız

tektonik cöküntü hendeği cevresindeki dağlar, Zambezi ırmağının hemen güeyinde Mozambik - Zimbab ve sınırını

 

cizen...... Inyanga sıradağları , vb. Ülkenin en yüksek doruğu

 

Namuli dağı ( 2 420 m ) , Shirwa gölünün doğusunda, kuzeydeki yüksek toprakları güneyden cevreleyen yükseltilerde yer

 

alır.

 

Toprağın verimliliği, bileşimindeki alüvyon oranına göre yer yer değişiklik gösterir, ama bataklıkların genişliği, ovalarda

 

tarım yapabilme olanağını büyük ölcüde kısıtlar.

 

Ülke kıyılarını yalayarak gecen ve kıyı seridine sürekli nem sağlayan sıcak Mozambik akıntısı ile Güney Hint Okyanusu'

 

nun muson tip rüzgar rejimi, iklimi büyük ölcüde etkiler.

 

 

Sıcaklık ortalaması genellikle cok yüksektir,, kıyıda mevsimden mevsime büyük değişiklikler görülmez: Temmuzda 20° il

 

ocakta 27° C arasında değşsir. Ic kesimlerdeyse mevsimler arası sıcalık farkları belirginleşir: Yaz ayları, cok sıcak gecer

 

( Tete' de sıcaklığın 40° C' i bulduğu olur ), kış mevsimindeyse dağlarda sıcaklık bazen sıfırın altına düşer. Kiyidan

 

uzaklaşıldikca yağış oranı azalır ( kıyı her zaman nemli ve son derece sıcaktır ), güneydoğudan esen rüzgarlardan dolayı

 

en yağışlı mevsim yazdır (kasımdan nisana kadar ) : En cok yağış Beira dolaylarında düşer ( 1 200 mm ) . Kışlar

 

genellikle kurak gecer.

Akarsu ağı, aşağı yukarı birbirlerine koşut yönede akan ve ic kesimden Hint Okyanusu' na doğru inen ırmaklardan oluşur.

 

Bunların bazıları, hic değilse cığırlarının son kesiminde ulaşıma elverişlidir. Ayrıca tümünden sulamada yararlanılır. En

 

büyükleri olan Zambezi ırmağının cığırının son 820 km' si ulaşıma elverişlidir, ic yüksekovadan kıyı ovalarına bir dizi

 

görkemli cavlan yaparak ( Cabora Bassa baraji sayesinde, cavlanlardan enerji üretiminde yararlanılmaktadır ) iner.

 

Rovuma, Lurio, Ligonna, Molocue ırmaklarının ( özellikle güneydeki Save

 

ve Limpopo ırmaklarının......( da elektrik

 

potansiyelleri yüksektir, ama henüz yararlanılmamaktadır.

 

 

Bitki örtüsü yer yer büyük ölcüde değişiklik gösterir: Kıyı mangrov türleri, hindistancevizi palmiyeyeleri, muson tipi

 

bitkilerle örtülüdür, ic kesimlere doğru gidildikce savanalar ve calılık bozkırlar başlar, suyu sürekli ırmaklar boyunca galeri

 

ormanları uzanır, kıyı ovasının bataklık kesimlerinde, sulak bölgelere özgü bitki türleri, sık papirüsler yetişir.

 

 

Hayvan türleri de boldur, ükede asaği yukarı, kıtada yasayan bütün hayvan türlerine raslanır. Ama cok iyi korundukları

 

söylenemez. Ülkedeki tek ulusal park ( Zambezi' nin güneyindeki Gorongosa ) pek büyük değildir.

 

 

Ülke Tarihine Genel Bakış

 

 

Afrika' nın doğusundaki bu kıyıları Portekizliler, ilk Hindistan yolculukları sırasında buldular. Covilhao ve Vasco de Gama,

 

XV. yy' ın sonunda, Sofala' da, Quelimane' de ve Mozambik adasında ilk üsleri kurdular ( Mozambik' te 1557' de Sao

 

Sebastiao kalesi yapıldı. Bazı serüvenmci beyazlarsa, ic kesimlere doğru ilerleyerek, asağı yukarı günümüzdeki Zimbab

 

ve topraklarını kaplayan Monomotapa imparatorluğuna ulaştılar. Bütün Mozambik toprakları 1755' e kadar Portekiz

 

Hindistani'ndan yönetildi. Zambezi ırmaği vadisindeki ilk toprakları kullanma hakkı, Portekizlilere ve Goa' dan gelen

 

Hintlilere verildi. XIX. yy' in sonlarına kadar süren bu hak, ilk toprak sahiplerinin yerli kadınlardan olma cocuklarına gecti.

 

Tarımla hic uğraşmayan prazeiro' lar ( büyük toprak sahipleri ) , fildişi ve köle ticaretinden büyük kazanc sağladılar ve

 

Lizbon daki hükümet bu etkinliklerini önlemeye calıştığında, Portekiz yönetimine başkaldırarak her biri kendi kişisel

 

krallığını kurdu. Portekiz hükümeti ancak XX. yy. başlarında egemenliğini yeniden kabul ettirerek kıtanın ic kesimlerine

 

doğru düzenli bicimde ilerlemeye başladı, ama gerekli sermayeden yoksun olduğundan, ilk iktisadi etkinliklere

 

başlayabilmek icin , yabancı özel şirketlere başvurmak zorunda kaldı. Böylece topraklar, yabancı şirketlerin cıkarlarına

 

göre düzenlenmeye başladı ( bu durumun günümüzde bile ortadan kaldırılması güctür).

 

 

Mozambik, kıtanın ic kesimindeki sömürge topraklarına iki temel hizmet vermiş, bunların ikiside Portekiz Nyasaland ) ,

 

Harare - Beira hattıyla ( buna kosut olarak yakın zamanlarda

 

Beira - Umtali...... boru hattı döşenmiştir )Zimbabve' ye ( eski Güney Rodezya ), Johannesburg –

Maputo ( eski Lourenco Marques ) hattıyla Güney Afrika Cumhuriyeti' ne denize acılma olanağı sağlamaktadır. Bu hatların

 

tümü birbirine kosut olarak ilerler ve ülkenin ic kesimlerinde bağlantı sağlamazlar. Ikinci hizmetse, Transvaal ve Rodezya

 

madenlerine sağlamış olduğu işgücüdür. 1909 da imzalanan " Mozambik konvansiyonu" uyarınca Güney Afrika

 

Cumhuriyeti, Witwatersrand sanayi bölesine gerkli dışalimin % 47,5 ' unun Mozambik limanlarından gecmesini kabul

 

etmişti, karşılığında Mozambik, Güney Afrika Cumhuriyeti' ndeki madenlere beli dönemlerde işci sağlayacak, iscilerin

 

ücretlerinin % 60' i altın olarak doğrudan dogruya Portekiz hükümetine ödenecek, hükümet bunu cruzeiroya cevirerek,

 

vergilerini de kestikten sonra, Mozambik' e dönen işcilere ödeyecekti.

Bu sistemle 1975' e kadar Portekizliler, ilk serüvencilerin zenginleşmesini sağlamış olan etkinliği sürdürdüler, yani isgücü

 

ticareti yaparak, hem liman trafiğinden, hem altğnğ cruzeiroya cevirmekten, hem de madencilerden kestikleri vergilerden

 

kazanc sağladılar.

 

 

Portekiz, Mozambik' e Portekizli göcmenler yerleştirerek yönetimini sağlamlaştırmayı denedik, ama iklim koşullarının

 

Angola' dakiler kadar elverişli olmamasından ötürü, başarılı olamadı: Sömürgedeki Portekizlilerin sayısı 250 000' i

 

aşamadı ( ayrıca 20 000 - 30 000 kişi kadar Goali ve melez vardı ) . 1960 yıllarında, Salazar rejimi sırasında, Zambezi

 

ırmağı üstünde yapılması tasarlanan Cabora Bassa barajinin ic göcü artıracağı ve ülkedeki iktisadi etinlikleri

 

canlandiracağı umuldu. Ama yapım calışmalarına başlandığı sırada birkac yılldır bağımsızlık icin carpışan gücler, kesin

 

saldırıya gectiler.

 

 

Sömürgeclilere karşı savas daha 1920 yıllarında, tarım işletmelerinde ve limanlarda calışan işcilerin grevleriyle başladı,

 

ama ancak 1960 yıllarının başlarında, kuzey sınırında yaşayan Makonde kabilesi silahlı direnişe gecinde etkili bir görünüş

aldı. Portekizlilerin siddetli tepkisi ( 1960' taki bastırma harektti sırasında Makondelerden 600 kısı kurşuna dizildi ), cesitli

 

önderlerin güclerini birlestirmelerine yol actı: 1962 ' de Darüsselam' da Nyerere' nin öncülüğünde yapılan bir toplantı

 

sırasında, Frelimo ( Mozambik Kurtulus Cephesi ) adı verilen yeni örgütün başına Lizbon' da Agostinho Neto ve Amilcar

 

Cabral' la calışmış olan Eduardo Mondlane getirildi. Tanzanya topraklarından başlatılan ilk gerilla eylemleri 1968' de büyük

barajın yapımını engellemek icin Zambezi ırmağının vadisine yayıldı. ama Frelimo, gerilla savaşını ülekenin bütününe

 

yaymayı hicbir zaman başaramadı, bunun başlıca nedeni, gerek Sovyet yanlışı bir siyaset izleyen Mondlan' nin, gerek

 

onun 1969 Subatinda Darüsselam' da öldürülmesi üstüne yerini alan Samora Mache' in görslerini öbür önderlerin

 

paylamamalarıydı.

 

 

Portekizliler, gerilla eylemlerine acımasızca tepki gösterdiler: 1971' de Mukumbura köyü halkınin topluca öldürülmesi,

 

1972 Araliginda Wiriyamu' daki toplu kıyım, vb. 1973' te Portekiz ordusu, direnişi kırmak amacıyla bir harekat' ta girişti,

 

ama 1974 ' te Lizbon' da yapılan hükümet darbesinden sonra, General Spinola' nin yeni hükümeti ile Frelimo arasında

 

görüşmeler başladı.

 

 

Ülkeye 25 Haziran 1975 tarihinde bağımsızlık tanınması kararı alınınca 1974 sonlarında Portekiz topluluğunun ırkci

 

üyeleri, " Rodezya tipi" bir darbeyle Lizbon' dan ayrılarak sömürgede iktidari ele gecirmeye calışitılar. Lourenco Marques'

 

te birkac ay süren büyük karışıklıklar oldu, yüzlerce kişi öldü, sonunda Samora Machel, 25 Haziran 1975' te baskente

 

girerek Mozambik' in bağımsızlığını ilan etti. Bu arada Portekizlilerin büyük bölümü ülkeden ayrılmıs, tarım işletmeleri,

 

fabrikalar, makineler yakılıp yıkılmış, hayvanlar öldürülmüş, evler yakılmıştı.

 

 

Lourenco Marques' i Maquto adıyla başkent yapan yeni hükümet, bağımsızlıkan sonra cok büyük boyutlu sorunlarla karşı

karsiya kaldı: Ic pazarın isteği günden güne artarken, tarım üretimi en alt düzeye düştü, markscı - leninci ilkelere körü

 

körüne bağlılık S.S. C. B ' nden ve Küba' dan yardım almayı sağladıysa da, hala sürdülmekte olan bazı iktisadi

 

etkinliklerin bütünüyle durmasına yol actı, kücük ticaret ulusallaştırıldı, kendi gereksinimini güclükle üretebilen tarım

 

kesimi kooperatiflerin eline gecti. Bunlara bir dizi kaza ve doğal yıkım da eklenince, ülkede üretim en alt düzeye indi.

 

1976 Subatinda Mache. Mozambik iktisadının cöktüğünü acıkladı, 1980 Martinda, kamu oyuna yöneticilerin yetersiz,

 

yozlaşmış ve asalak olduklarini aciklayarak, ülke iktisadi nin degistirileceğini acıkladı.

Iktisat

 

 

Mozambik halkının % 90’ ı tarımla uğraşır, ama ülke topraklarının ancak % 10 ‚ u işlenmektedir. Eskiden en iyi tarım

 

topraklarını ellerinde tutan 4 600 Portekizli, özellikle pamuk, şekerkamışı, kaju cevizi, hindistancevizi ve cay

 

yetşstirirlerdi. Sömürgecilerin ülkeden ayrılırken cevreye verdileri zararın yanı sıra, bağımsızlıkan sonra yönetimin işletme

 

yanlışları ve birbirini izleyen doğal yıkımlar ( kıyı bölgesinde sıklonlar, ic kesimlerde kuraklık ) sonucunda kış ticarete

 

yönelik üretimde büyük bir düşme oldu: Pamukta % 75, şekerkamışında % 64 , hindistancevizinde % 59, cayda % 30.

 

 

Ic tüketimi karşılamaya yönelik tarımda da 1975 ‚ ten sonra büyük güclülerle karşılaşıldı. Bunun başlıca nedenleri,

 

gerillalarin bağımsızlık savaşımı sırasında bircok köyün halkını yerlerinden uzaklaştırmıs olmaları ve ülkede gerek bitki ve

 

hayvan hastalıklarıyla, gerek kuraklıkla savaşacak hicbir örgüt bulunmamasıydi. Birkac yıl icinde „ halk magazaları’ nda

 

pirinc, hitdarısı, darı ve mısır bulunmaz oldu ve hükümetin bu maddeleri yurt dışından satın almak zorunda kalması, zaten

 

acık veren ödemeler dengesini büsbütün kötüleştirdi.

 

 

1980’ de durum yavaş yavaş iyilesmeye başladı. Devletleştirilmiş olan kücük ticaretin yeniden özel kesime

 

devredilmesiyle temel maddeler piyasaya cıktı, köylüler, ic pazarın gereksinimlerini karşılayacak besin maddelerinin

 

üretimini artırmaya basladılar. Günümüzde doğal yıkımlar önlenebilirse, son kalkınma planında öngörülen hedeflerin hic

 

değilse bir bölümünün tarım kesiminde gercekleştirilmesi beklenmetedir.

 

.

 

...Hayvancılık ülkede hicbir zaman önemli olmamıştır, balıkcılık

 

alanındaysa olanaklar oldukca elverişlidir ve Portekizlilerin ülkeden ayrılmasından bu yana, yavaş da olsa bir canlanma

 

gözlenmektedir.

 

 

Iktisadın daha çok cesitlendirilmesi için umutlar, 1977 de hizmete giren ve dünyanın en büyük beş barajindan biri olan

 

Cabora Bassa’ ya bağlanmıştır. Sömürgeclilerin durumlarını sağlamlaştırmak amacıyla yapımını tasarlamış oldukları bu

 

tesisle, ticarete yönelik ürünlerin ekim alanlarının genişletilmesi ve Güney Afrika Cumhuriyeti’ yle olan bağların

 

güclendirilmesi amaclanmaktaydı. Nitekim baraj, günümüzde Güney Afrika Cumhuriyeti’ ne karsit bir siyaset izleyen

 

Mozambik’ i , bu komşusuyla ilişki kurmaya zorlamaktadır, cünkü calışır durumdaki beş dev türbinden sağlanan gücün

 

günümüzde ancak 3/1 ‚ ini kullanabilen Mozambik, enerji fazlasını Güney Afrika Cumhuryeti’ ne satmak ve onun

 

iktisadıyla karşılıklı bütünleşme sağlamak zorundadır, bu zorunlu işbirliğinin yeni enerji iletim hatlarını cekmekte olan

 

Italyan ve Fransız şirketleri islerini tamamladıktan sonra da süreceği tahmin edilmektedir. Cabora Bassa’ nın ayrıca yeraltı

 

gelir kaynaklarının ( demir, manganez nikel, bakır ve uranyum ) daha iyi değerlendirilmesine olanak vermesi

 

beklenmektedir, günümüzde yalnızca Moatize’ deki kömür yatakları isletilmetedir.

 

 

Zambezi ırmağının kapatılmasıyla oluşan büyük göl, aynı zamanda ülkenin ic kesimlerine ulaşmak icin de en elverişli

 

yoldur. Komşu ülkelerle bağlantılar yeniden canlanmaktadır

3 Mart 1976’ da kapatılan Rodezya sınırı, Zimbabve Cumhuriyeti’ nin kurulmasından sonra yer yer yeniden acılmıştır,

 

Mozambik’ in el koymuş olduğu Rodezya Demiryolları’ na bağlı demiryolu gereclerinin ne olacağı konusuysa henüz

 

askıdadır. Güney Afrika Cumhuriyeti’ yle

 

demiryolu ulaşımi hicbir zaman kesintiye uğramamıştır, ama Mozambik Konvansiyonu’ nun yürürlükten kalkmasıyla bu

 

zengin komşu, artik taşımalarını Maputo...... limanından yapmak

 

yükümlülüğünde değildir. Transvaal madenlerine işci gücü de azalmış, bu nedenle ülkenin döviz girdileri büyük ölcüde

 

eksilmiştir.

 

 

Eskiden özellikle Afrikalı kadınlarla ilişki kurmanın suc sayılmadığı bir ülkeye eğlenmeye gelen zengin Güney Afrika

 

Cumhuriyeti ve Rodezya uyrukluların besledikleri turizm hareketi, günümüzde ortadan kalkmıştır, Maputo’ daki lüks

 

otellerin bazıları halk konutlarına dönüştürülmüştür, bazıları da Doğu Avrupa ülkelerinden gelen iktisat delegeleri icin

 

konukevi olarak kullanılmaktadır.

 

 

Bölgelerin genel görünümü

 

 

Mozambik’ te muson iklimi etkisindeki kiyi bölgesi ile daha kurak olan gelenksel Afrika kültürüne bağlı bulunana Bantu

 

halklarının yaşadığı ic kesim arasında, büyük bir ayrım gözlenir. Yüzyıllardır önce Arap, sonra da Avrupa kültürünün

 

etkisinde kalmış olan kıyıdaki kentler cok eskidir, tümü Arap ve Portekiz sömürgecliğinin izlerini taşir, tipki Arap

 

mahallelerindeki ya da Portekiz’ in güney kıyısındaki köylerde olduğu gibi, evlerin mimarisi yalın, sokaklar daracıktır.

 

Yalnızca Beira ve Maputo kentleri, daha modern görünümlüdür. Eskiden cok lüks mahalleleri bulunan otelleri komşu

 

ülkelerin zengin beyazlarıyla dolan Maputo, günümüzde biraz tekdüzeleşmiş olmakla birlikte, eskiye oranla cok daha

 

temiz ve sakindir, suc oranı öbür Afrika ülkelerine oranla cok düşüktür.

 

 

Ic kesimlerdeki savanalarda hala, kabile düzeni uygulanır. En güclü kabilelerden biri, Tanzanya sınırının iki yanında

 

yasayan Makondelerdir. Abanoz tahtası işlemekte son derece ustalaşmış olan ( turistlerin bütün Dogu Afrika’ da satın

 

aldikları tahta işlerinin büyük bölümünü onlar yapar ) Makondeler, gelişmiş bir tarım uygularlar, toplum yaşamında başlıca

yeri kadına veren anaerkil bir düzene bağlıdırlar ve yaşamlarının önemli anlarını hala karmaşık geleneksel törenlerle

 

kutlarlar.

 

 

Makondelerden daha güneyde, Makualar ve Ajaualar yaşar, uzun süredir Araplarla ilişkileri olduğundan, svahili dili

 

konuşurlar ve Islam dinini benimsemişlerdir. Ülkedeki öbür halklar arasında Nyanjalar, Angoniler ve Bantularin öbeginden

 

olan Rongalar sayılabilir.