Kars halk edebiyatı

[Φ _asi_]

MANİLER

 

Kars'ta mani söyleme geleneği günümüzde de tüm canlılığıyla yaşamakladır. Düğünlerde, tarlada, çeşme başlarında, toplantılarda maniler söylenir. Atışmalar yapılır. Çeşitli Türk oyunlarının özelliklerini taşıyan maniler, tarlada cift sürerken söylenen kotanlardalar zengin bir dağarcık oluşturur. Karapapak oymağı ağzıyla söylenmiş birkaç mani:

 

Bulağa yağdı biyem

Islandı pallar (çamaşır) yuyan

Mehlenize goymurdun

Goynuna girdim uyan.

 

Bulah başı toz olar

Üstü dolu kız olar

Her ne desen gıza de

Gelin hilabaz olar

 

Terekeme oymağı ağzından bir mani:

Gare(n) fil dal yuharı

Dalları baş yuharı.

Men geçtim yar kapısınan

Demedi gel yuharı

 

Yerli Kars ağzıyla birkaç mani

 

Sarıkamış yolları

Eğri büyrü golları.

Mendil alim süpürüm

Balam gelen yolları

 

Gardaş benim neliğim

Vahamda iğnelim

Köçende koçum gardaş

Konanda kölgeliğim

 

Kotanlama

 

Toprağı kabartmada kullanılan pullukların büyüğüne yörede kotan denilmektedir. Kotan sürerken söylenen manilere ise kotanlama, kotam sürene majgal her boynu(çifti) yönetene de hodak denir. Hodaklar zevkle çalışmak ve gece uyumamak için kotanlama okurlar. Bu okumalar karşılıklı ve doğaçlama olur. Her dörtlükten sonra bir ağızdan "hooooo" diye bağırılır. Kotanlamaların konusu doğa insan ilişkisidir. Herhangi bir olay karşısında söylenir.

 

 

Hodak tarladaki taşın altından yılan çıktığını gördüğünde

 

Şu ağ taşı kaldırırsam.

İnce yılan Öldürürsem.

Yılan inceden öter.

İncili dağda gül biter,

Hooooooo...

 

Tarlanın yanından geçen yolcuya şu kotanlamayla seslenilir

 

Burdan bir atlı geçti.

Nah parlattı geçti.

Ellere selam verip.

Bize el attı geçti.

Hoooooo....

 

Baharın gelişiyle doğanın canlanışı, koyunun kuzunun zıplayışı kotanlamada şöyle dile getirilir.

 

 

Ay çevirmeler çevirmeler. İçinde ak koyunum meler. Mele koyunum mele. Belki sevdiğim gele.

 

 

Hooooooo....

 

 

Uzaktan sevdiğinin geçtiğini gören hodak ona şöyle seslenir

 

Burdun bir maya geçti.

Sallandı çaya geçti.

Ben sevdim eller aldı .

Emeğim zaya geçti.

Hoooooo....

 

 

ATASÖZLERİ

 

Yöre insanı, güç koşulların biçimlendirdiği yaşamında doğayla içiçedir. Ortak ürünlerin çoğunda olduğu gibi atasözlerinde de doğayla ilgili deneyimlere, izlenimlere, benzetmelere yer verilir. Yalnız bir cümleyle dünya görüşü özetlenir.

 

Kars'tan derlenmiş atasözlerine birkaç örnek

 

Toyuk (tavuk)gaznan (kaz ile)yerise (yürürse).

(Ayağını yorganına göre uzat anlamında kullanılır.)

Yumurtana göre kığılla (bağır). (Aynı anlamdadır.)

 

 

Boyunduruk ne biler, zor camuşdadır.

(Kişinin çektiğini, zorlukları başkalarının tam olarak bilemeyeceğini dile getirir.)

 

 

İt başı honçada durmaz.

(Honça, Kars'ta güveyin kız evine kuru yemişle doldurup üstüne renkli örtü örterek gönderdiği tepsidir. Bu atasözü, değerli şeylerin yanında değersiz şeylerin yakışıksız kalacağını anlatır.)

 

 

İti gaya gölgesine bağlayıplar, öz kölgemdi deyip. (İti kaya gölgesine bağlamışlar bu benim gölgemdir, demiş

(Toplumdaki yerini bilmek, başkasının gölgesinde büyüklenmemek gerektiğini vurgular.)

 

 

Kurbağa deryaya işiyip en büyük balığa haber gönderip ki, men bu deryaya ortağam.

(Yukarıdaki atasözüyle aynı anlamdadır ve gereksiz büyüklenmenin gülünç kaçacağını açıklar.

 

 

Korun talaşına mı mum bahalıdır. (Mumun pahalı olması körün umurunda mı.

(Görmeyen ya da bakıp da değerlendiremeyenler için çevresinde olanlar bir anlam taşımaz, manasındadır.)

 

 

Sürüşen (sürçen) atın başı kesilmezidir. (Bir kez yanılanı hemen gözden çıkarmamak gereğini anlatır.)

At atın ya huyundan ya tüyünden alar (alır).

 

 

Kapını mökkem (muhkem, sağlam) kapat, komşunu oğru (hırsız) tutma.

(Elinden gelen önlemi almadan başkasını suçlama, anlamındadır.)

 

 

Maya buddu gelinen, ner buâdu oğul çıkar.

(Dişi deve gibi boylu poslu, güçlü gelinden, erkek deve gibi güçlü oğul çıkar.) (Soya çekimin önemini vurgular.)

 

 

Halana bak oyna.

(Yapacağın işte deneyimlilere danış anlamındadır.)

 

 

Herkes aklının tehrini (ürününü) yiyer.

(Kişiler yeteneklerine göre başarılı olur, iş tutar, aklının yettiğini yapar demektir.)

 

 

Zenatine hor bakan aç kalır.

(Yaptığı işi küçümseyenin verim alamayacağını vurgular.)

 

 

Derdine vaktinde ağla.

(Derdini, eksiğini zamanında gör, önlemini al anlamındadır.)

 

 

Bulut Göli'ye (Göle'ye), dön gel geriye; bulut Muş'a, başla işe.

(Doğa deneyimlerinden kaynaklanan bir atasözüdür. Bulutlar Göle taralında, yani kuzeyde ise hava bozacak demektir. Tarlaya gidilmez, geri dönmek gerekir. Bulutlar Muş tarafında, yani güneyde ise o gün hava iyi olacaktır ve işe başlanabilir.)

 

 

KARS ADINA YAZILMIŞ DİĞER ATASÖZLERİ

 

Koyunu olmayanın bıçağı keskin olur.

Çiğnenen sakız tez çürür.

Pehlivan güreşte belli olur.

Vuran oğul babaya kalmaz

Komşu baldan tatlıdır.

Sevildiğin yere çok gitme

Yapı daşı yerde kalmaz

Yetimi döveceğine üstünü cır

İt ayıbını bilse özüne tuman diker

El tutanın eli kesilmez

Atın ölümü arpadan olsun

Allah dağına bakar kor verir, bağına bakar bal verir.

Gülen kızın ağlayan gelinliği olur.

Oğul dayıya benzer, kız halaya benzer

Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür.

Ağlayan uşağa, gepe vermezler

Çığrılan yere erinme, çığrılmayan yere görünme

Aşağı sakal, yukarı bıyık

 

 

 

BİLMECELER

 

Kars'ta bilmeceye "Tapbaca" denir. Tapbacaların çoğu mani biçiminde söylenir. Yöreden yerel ağızla söylenmiş birkaç terekeme tapbacası Bu dağda lale gezer Elinde piyale gezer Ne giğiller ne de yumurtar

 

Dahncah lale gezer

(Ay, Yıldız)

Dağda düleyman(mayali süt, peynir) gördüm Suda Süleyman gördüm Duzsuz

pişen aş gördüm Yatar göyşer (döner)daş gördüm

 

(Deleme peynir, balık, helva, değirmen)

Daşdandı kömürdendi Keçen gün ömürdendi Lale bir yemiş yedi

 

Ağacı demirdendi

(şiş kavaf, "sis kebap),

 

 

 

NİNNİLER

 

Yöreden yerli Kars ağzıyla söylenmiş birkaç ninni Örneği

 

Ellerin balası külden, topraktan

Benim balam gülden, yapraktan

Nenni de balam a nenni

Nenni de yavrum a nenni

 

Gizdir nazdır

Bin guruş azdır

Bin daha getir

Gel sel yüreğimi götür

 

Nennide balama a nenni

Nenni de yavruma a nenni

Meydanda atlar

Yanyana otlar

 

Balama gurban olsun

Goç goç yiğitler

Nenni de balama a nenni

Nennide yavruma a nenni