Hipparkhos (Yaklaşık İÖ 190-127)

[Φ Legendary]

Hipparkhos

 

Yaklaşık İÖ 190-127). Eski Yunanlı astronomi ve matematik bilgini Hip-parkhos Anadolu'daki Nikaia (bugünkü İz­nik) kentinde doğdu.

 

Daha çok yıldızlara ilişkin gözlemleriyle tanınırsa da, matemati­ğin bir dalı olan trigonometriyi bulan ve yeryüzündeki her noktanın yerini enlem-boylam dereceleriyle belirtme yöntemini ilk uy­gulayan da Hipparkhos'tur.

 

Gözlemlerinin çoğunu Akdeniz'in doğu­sundaki Rodos Adası'nda, İÖ 146-127 yılları arasında yapan Hipparkhos, 850 yıldızı içeren bir yıldız katoloğu hazırladı. Bu katologdaki yıldızları "kadir denen" parlaklık dereceleri­ne göre 6 sınıfa ayırmıştı. Bu sınıflamaya göre en parlak yıldızlar birinci kadirden, çıplak gözle belli belirsiz görülebilen en sönük yıl­dızlar ise altıncı kadirdendi.

 

Yıldızların parlaklıkları bugün de kadir cinsinden ölçülür. İS 2. yüzyılda yaşayan ünlü astronom Batlamyus da Hipparkhos'un çalışmalarından çok yararlanmıştır.

 

"ılım noktalarının yalpalaması" olayını ilk bulan astronom da gene Hipparkhos'tur.

 

Tu­tulum dairesinin (Güneş'in gökyüzündeki gö­rünür hareketinin yörüngesi) gök ekvatoru (ekvatorun gökyüzündeki izdüşümü) ile ke­sişmesi noktası olan iki ılım noktası vardır. Gece ile gündüzün süresi eşitlendiği için "gündönümü" de denen bu sanal noktalardan biri kuzey yarıküreye, öbürü güney yarıküre­ye rastlar. Güneş ekvatorun güneyinden ku­zeyine geçerken 21 Mart'ta kuzey yarıkürede­ki ılım noktasından, yani bahar ılımı ya da bahar dönümü noktasından, kuzeyden güne­ye geçerken de 21 Eylül'de güz ılımı ya da güz dönümü noktasından geçer.

 

Bu ılım noktaları tutulum dairesi boyunca çok yavaş olarak hareket eder. Ilım noktaları­nın yalpalaması adı verilen bu harekete bağlı olarak da yıldızların görünen konumları de­ğişir.

 

Hipparkhos, ılım noktalarının gökyüzünde­ki yerinin her yıl biraz değiştiğini fark etmişti. Gerçekten de bu noktalar tutulum dairesi üzerinde yavaşça geriye doğru kayar ve yeni­den başlangıç noktasına gelinceye kadar bu gerileme sürer. Titiz bir gözlemci olan ve vardığı sonuçları kendisinden önceki astro­nomların gözlem sonuçlarıyla karşılaştıran Hipparkhos bu olayı gözlemlemiş, ama nede­nini açıklayamamıştı. Çünkü o da çağdaşları gibi Dünya'nın düz olduğuna ve evrenin merkezinde hareketsiz durduğuna inanıyor­du. Bugün ılım noktalarının gerilemesinin, Dünya'nın dönme ekseninin çok yavaş ve dairesel bir yalpalama hareketi yapmasından kaynaklandığı biliniyor. Bu nedenle, Hip­parkhos'un gözlemlediği bu olaya ılım nokta­larının gerilemesi ya da yalpalaması denir.

 

Dünya ekseninin bu dairesel hareketinin bir tam dönüşü 26 bin yıl sürer. Buna göre, günümüzde Kutup yıldızının hemen yanında olan kuzey gök kutbu öteden beri aynı ko­numda olamaz. Yaklaşık 13 bin yıl önce bu nokta parlak Vega yıldızının yakınındaydı. 13 bin yıl sonra gene Vega'ya yaklaşacaktır.

 

Hipparkhos, ılım noktalarının gerilemesi olayından yararlanarak yılın uzunluğunu ilk kez kesin olarak saptayabildi. Güneş'in aynı ılım noktasından art arda iki geçişi arasındaki süre olan dönence yılının uzunluğu, çağdaş ölçümlerle yapılan hesaplara göre Hippark­hos'un bulduğu değerden yalnızca 6,5 dakika kısadır.

 

Kaynakça:Temel Britannica