Hamidiye Alayları’ndan köy koruculuğuna

[Φ Taner Bayram]

Hamidiye Alayları’ndan köy koruculuğuna

 

SEBAHATTİN TOPÇUOĞLU* / Mardin’in Bilge (Zangırt) köyünde yaşanan olay toplumsal bir tradejidir. Bilge köyünde yaşanan vahşetin kökleri yüzsyıldan fazla bir süredir devam ettirilen siyasi bir projenin ürünüdür. Burada sorunun adını net tanımlamak lazım: Sorun ne birey, ne toplum, ne de töre ile açıklanacak bir olgudur, aksine siyasi bir devlet projesinin toplumsal yansımasıdır. Bu projenin temelleri ‘Hamidiye Alayları’ ile atıldı ve yüzyıl sonra farklı bir formda ‘Köy Koruculuğu’ ile devam ettirildi

 

Mardin’in Bilge (Zangırt) köyünde yaşanan olay toplumsal bir tradejidir. Bilge köyünde yaşanan vahşetin kökleri yüzsyıldan fazla bir süredir devam ettirilen siyasi bir projenin ürünüdür. Burada sorunun adını net tanımlamak lazım: Sorun ne birey, ne toplum, ne de töre ile açıklanacak bir olgudur, aksine siyasi bir devlet projesinin toplumsal yansımasıdır. Bu projenin temelleri ‘Hamidiye Alayları’ ile atıldı ve yüzyıl sonra farklı bir formda ‘Köy Koruculuğu’ ile devam ettirildi. ‘Hamidiye Alayları’ adından da anlaşılacağı üzere Sultan II. Abdulhamid tarafından 1890/91 yıllarında kuruldu. II. Abdülhamidözellikle imparatorlukların sınır boylarında gelişen saldırılara ve Ermeni ulusal taleplerine karşı Kürtleri kullanmak istiyordu. Panislamist bir siyaset izleyen II. Abdülhamid ‘Hamidiye Alayları’nı özellikle sunni Arap, Türkmen ve Kürt aşiretlerinden oluşturmak istemişti.

 

Hamidiye Alayları sadece Sultan’a sadık aşiretlerden kabul edildiği için Alevi- Kürt aşiretleri zaten dışlanmışlardı. Çünkü Alevi Kürt aşiretlerinin Osmanlı’nın merkezi iktidarıyla hiçbir zaman iyi ilişkileri olmadı. Bu, basit bir sebepten kaynaklanmadı: Osmalı’nın resmi dini müslümalık ve mezhebi ise hanifilik idi. Alevi- Kürt aşiretlerin aksine çoğunluğu sunni ve mezhepsel olarak şafii olan Kürtler Osmanlı’nın ve dolayısıla II. Abdülhamid’in siyasi panislamist projesine daha uygunlardı. Fakat sunni Kürt aşiretlerinin bir bölümünü II. Abdülhamid’e bağlayan sadece belirtilen din faktörü değildi. Aksine Kürtlerin 16. yy.’dan itibaren Osmanlı ile girdikleri siyasi ilişkinin bir sonucuydu.

 

KÜRTLER VE OSMANLI

 

İdris-i Bitlisi’nin Kürt sunni aşiretlerini 16. yy.’da Osmanlı’ya kazandırması, Kürtler ile Osmanlı arasında simbiyotik bir ilişkinin başlamasına yol açtı. Bu simbiyotik ilişki Türkler ile Kürtler arasında günümüze kadar farklı biçimlerde devam etmektedir. Kürt aşiretleri İdris-i Bitlisi aracılığıyla yapılan anlaşmada Sultan Selim’in taleplerini iki sebepten dolayı kabul ettiler. Birincisi ‘din’, ikincisi ise ‘özerklik’ faktöründen dolayı. Sunni Kürt aşiretlerinin İran imparatorluğu ile ittifaka girmemelerinin en önemli sebebi belirtilen ‘din’ ve ‘özerklik’ ilişkisiydi. Çünkü Iran İmparatorluğu’nun bu dönemde Kürt aşiretlerine ‘özerklik’ verme gibi bir politikası yoktu ve dini olarak da birbirinden farklıydılar. Kültürel açıdan Iran’a daha yakın ve Osmanlı’ya uzak olan Kürt aşiretleri, tercihlerini belirtilen ‘din’ ve özerklik’ faktöründen dolayı Osmanlı lehine kullandılar. Osmanlı bu ittifaktan dolayı doğuda sınırlarını koruyabildi ve Iran’a karşı başarı sağlayabildi.

 

Fakat bu anlaşma sonucu Kürtler de tarihlerinde ilk defa ‘özerk’ bir statüye sahip oldular. Kürtler bu şekilde sadece kendilerine has olan bu özel özerklik statüsüyle 16. yy.’dan 19. yy.’ın ortalarına kadar Osmanlı himayesi altında kendi yarı-bağımsız mirliklerine sahip oldular. Bu tarihe kadar Kürt aşiretleri belirtilen özerklik çerçevesinde Kürt mirleri tarafından yönetildiler. Aşiretlerarası kavgalar, çatışmalar bu şekilde önlenebiliyordu. Fakat Kürtlerin bu özerklik yapısı 19. yy.’ın ortalarında Kürt mirliklerinin ortadan kaldırılmasıyla son buldu. Bunun önemli sebeplerindin biri Osmalı’nın bu tarihlerde güç ve toprak kaybetmesiydi. Bu, Osmalı’yı aynı zamanda merkezileşme politikasına yöneltmişti.

 

İKTİDAR EL DEĞİŞTİRİYOR

 

Kürt toplumsal yapısı iyi analiz edildiğinde mirlerden boşalan iktidar boşluğunu ‘dini liderlerin’ (şehylerin) doldurduğu rahatlıkla anlaşılır. Zamanla Kürt aşiretleri ‘şeyhler’ tarafından organize edilmeye başladılar. Hamidiye Alaylarının kurulması tam da Kürt toplumunda iktidar boşluğunun meydana geldiği bir döneme denk gelir. Karizmatik bir lider olan Şeyh Übeydullah, ilk önce İran’a ve daha sonra Osmanlı’ya başkaldırmıştı, fakat herhangi bir başarı elde edememişti. Şeyh Übeydullah’ın yenilgisi Kürt toplumunda iktidar boşluğuna yol açmıştı. Aşiretlerarası kavgalar ve çatışmalar yeniden sıklık kazanmıştı. Kürtlerde meydana gelen bu iktidar boşluğunu II. Abdülhamid, Alayların kurulmasıyla doldurmak ve Kürtleri kendine bağlamak istiyordu.

 

Hamidiye Alayları’na katılmak aynı zamanda ciddi bir ‘imtiyaz’ anlamına gelmekteydi. Alaylara katılan aşiretler vergi ve düzenli askerlik gibi mecburi hizmetlerden muaf tutulmaktaydılar. Hamidiye Alayları özel bir statüye sahiptiler ve yerel bürokrasinin değil, sadece askeri yönetimin denetimi altındaydılar. Bu şekilde Hamidiye Alayları’na katılmayan aşiretlere karşı oldukça imtiyazlıydılar ve Osmanlı devletinin koruması altındaydılar. Hatta aşiret reislerinin çocuklarının eğitilmesi için İstanbul dahil bir çok merkezde ‘Aşiret Mektebi’ adı altında okullar açılmıştı. Sultan’ın hedefi bu şekilde kendine bağlı, sadık Kürtler yetiştirmekti. Fakat tarihin ironisi olarak ilk Kürt milliyetçileri bu aşiret mekteplerinden çıktı ve Cumhuriyet sonrası gelişen Kürt ayaklanmalarının temellerini oluşturdular.

 

Hamidiye Alayları’nın kurulması Kürt aşiretleri arasında asimetrik bir ilişkiye yol açtı. Alaylara katılan aşiretler yerel iktidar şeklinde hareket etmeye başladılar, güç sahibi oldular. Bu güce dayanarak her türlü zorbalığı yaptılar. Bu aşiretler sadece Ermeni ulusal hareketinin bastırılması için kullanılmadı; aksine aynı zamanda Sultan’a sadık olmayan (özellikle Alevi) Kürt aşiretlerine karşı da kullanıldı. Aşiretlerarası meydana gelen çatışmalardan bu şekilde hem Osmanlı devleti hem de Alaylara katılan aşiretler kârlı çıktılar. Savaş koşulları dışında da silahlandırılan Alaylar, aynı zamanda ‘Paşa’ ünvanıyla da ödüllendirildiler. Devlet tarafından iyi maaş alan bu Alaylar, zamanla Kürt toplumunda önemli bir güç haline geldiler. Her ne kadar II. Abdülhamid’i tahttan indiren Jöntürkler Hamidiye Alayları’nı feshettiyseler de, kısa bir dönem sonra Balkan savaşlarında (1912-1913) aynı gücü yeniden ‘Milis’ örgütlenmesi şeklinde kullanmak zorunda kaldılar.

 

YÜZYIL SONRA...

 

Yaklaşık yüzyıl sonra bu sistem ‘Köy Koruculuğu’ adı altında devlet tarafından yeniden örgütlendi. Burada az da olsa bu iki dönem arasında bir nüans farkı bulunmaktadır: Her ne kadar Hamidiye Alayları diğer Kürt aşiretlerine karşı müdahale etmiş olsa da, bu yapılanmanın esasen ‘dış güçler’e ve gayrimüslimlere karşı organize edildiğinin altını çizmek gerekir. Hamidiye Alayları amaç olarak sadece Alevi Kürt aşiretlerini hizaya getirmek için kurulmamıştı; aksine özellikle doğu sınırında

 

Ruslara ve Ermenilere karşı kullanılmak üzere geliştirilmişti. Fakat ‘Köy Koruculuğu’ birebir Kürdü Kürde karşı kullanma projesidir. Burada ne dış güçler ne de gayrimüslimler meselesi bulunmaktadır.

 

Başa dönecek olursak, Mardin’in Bilge köyünde meydana gelen, adına ister katliam, ister vahşet, ister töre vs. densin, olaya retrospektif bakış açısıyla yaklaşmaz, tarihsel olarak yaratılan bu sistemin mantığını sorgulamazsak, yaşanan insanlık dışı bu olaydan ders çıkaramayız. Son otuz yılın yarattığı tahribat ortada; her iki taraftan toplam kırk binin üzerinde insan kaybı; on yedi binden fazla faili meçhul (belli); dört binden fazla yerleşim bölgesinin tahrip edilmesi; milyonlarca insanın yerini, yurdunu ve toprağını terk edip mülteci konuma düşmesi yakından biliniyor. Kürt toplumunun büyük bir kısmı böylesi bir ‘travma’ ile karşı karşıya iken, Köy Koruculuk sisteminin halen devam ettirilmesi sadece basit bir ‘suç’ değil, aynı zamanda insanlık adına yapılmış bir ‘cürüm’ olarak algılanmalıdır. Ayrıca burada Korucuların rant elde etmek için yaptıkları zulmü anlatmaya gerek yok (Insan Hakları Raporları bu tabloyu net olarak veriyor zaten); bunlar bilinen şeyler.Bu, sistemin bir ürünü ve yansımasıdır. Sonuçta İnsanlar canavar olarak dünyaya gelmiyorlar; aksine insanı şiddete ve canavarlaşmaya yönelten temel olgu içinde bulunduğu ortam (milieu) ve sistemdir.