Vergi Hukuku ve Vergi Hukukunun Temel Kavramları

[Φ Odris]

(Vergi hukuku ders notlarında temel kaynak olarak Prof.Dr.S.Ateş Oktar ve Yrd.Doç Dr.Erkan Aydın'ın eserleri kullanılmıştır.)

 

 

Öncelikle kısaca hukuk kavramını inceleyeyim:

 

Hukuk, toplum halinde yaşayan kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen, yaptırımlarla desteklenmiş olan kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Hukuk bilimi özel hukuk ve kamu hukuku olmak üzere iki ana alt dala ayrılır. Özel hukuk tarafların eşit durumda olduğu ilişkileri, kamu hukuku ise devletin egemenlik gücünden kaynaklanan ilişkileri düzenler. Bu açıdan, vergi hukuku bir yanda devletin diğer yanda da kişilerin yer aldığı ve vergilendirme yetkisini kullanan devletin kamu gücünü kullanma üstünlüğüne sahip olduğu bir hukuksal ilişkiyi düzenlediğinden kamu hukuku dalı olarak kabul edilir.

 

Vergi Hukuku ve Alt Dalları:

 

Vergi hukuku, vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğmasına ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve şekli hukuk kuralları bütünü olarak tanımlanır.

Vergi hukuku öncelikle, genel vergi hukuku ve özel vergi hukuku olarak iki ana ayrımda incelenmektedir. Genel vergi hukukunda vergi hukukunun bütününe ilişkin ve tüm vergilerde uygulanacak olan temel ilke ver kurallar, vergi hukuku ilişkisinin niteliği, vergi borcunun doğması ve sona ermesi, vergi uyuşmazlıkları ve çözüm yolları incelenir. Özel vergi hukukunda ise tek tek vergiler ve bunları düzenleyen kanunlar ile diğer düzenlemeler yani vergi sistemi incelenir.

 

Diğer önemli bir yarımda maddi ve şekli vergi hukuku ayrımıdır. Maddi vergi hukuku vergi borcu konusunda hak ve ödevlerin doğumunu, sona ermesini ve bunların içeriğine ilişkin hukuki ilkeleri düzenler. Şekli vergi hukuku ise vergi ilişkisindeki hak ve yükümlülüklerin yerine getirilme usullerini, diğer bir ifade ile vergilendirmeye ilişkin şekle ve usule dair konuları düzenler.

 

Bunların dışında, vergi usul hukuku, vergi ceza hukuku, vergi icra hukuku, vergi yargılaması hukuku ve uluslararası vergi hukuku olarak da ayrımlandırmak olanaklıdır.

 

Vergi Hukukunun Kaynakları:

 

Genel olarak hukukun kaynağı, hukuku doğuran organ ya da metin olarak tanımlanır. bu açıdan kanun koyucu olan yasama organı ile tüzük ve yönetmelik çıkaran yürütme birer hukuk kaynağıdır. Ayrıca yargı organları da hukuka kaynaklık edebilirler.

 

Hukuk kuralları arasında bir hiyerarşi söz konusudur. (örneğin anayasa en üst kural koyucu kaynaktır). Diğer taraftan kuralların bir kısmı bağlayıcı (uyulması zorunlu), bir kısmı ise yardımcı (açıklayıcı ve yorumlayıcı) niteliktedir. Anayasa, kanunlar, uluslararası anlaşmalar, kanun hükmünde kararnameler, Bakanlar Kurulu Kararları, ve içtihadı birleştirme kurulu kararları bağlayıcıdır. Tüzük, yönetmelik, genel tebliğ, özelgeler, genelgeler, genel yazılar, bunların yanında diğer yargı kararları ile bilimsel öğreti ve örf-adet kuralları yardımcı niteliktedir.

 

Dolayısıyla, biz burada vergi hukukunun kaynaklarını yasama organından doğan kaynaklar, yürütme organından doğan kaynaklar, yargı organından doğan kaynaklar, diğer kaynaklar olmak üzere dörde ayırarak inceleyeceğiz.

 

Yasama Organından Doğan Kaynaklar:

 

1.Anayasa: Temel bir kaynaktır. 82 Anayasası'nın "temel hak ve ödevler" başlıklı ikinci kısmının siyasi hak ve ödevler ile ilgili dördüncü bölümünde 73.maddede "vergi ödevi" başlığı ile aşağıdaki düzenleme bulunmaktadır:

"Herkes kamu giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı maliye politikasının sosyal amacıdır. Vergi, resim, harç ve benzeri yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır. Vergi, resim, harç ve benzeri yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği aşağı ve yukarı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kurulu'na verilebilir."

 

2.Uluslararası Vergi Anlaşmaları: Devletler çifte vergilendirmeyi önlemek, uluslararası vergi kaçakçılığını ve vergiden kaçınmayı engellemek ve vergi idarelerinin etkinliğini arttırmak, vergi yasalarını uyumlaştırmak, bunun yanında bilgi alışverişinde bulunmak amacıyla ikili ve çok taraflı anlaşmalar yapma veya ekonomik bütünleşme yoluna gidebilir.

Uluslararası vergi anlaşmaları temel zorunlu kaynaklardandır ve yasama organınca bir onay yasası ile onanarak yürürlülük kazanır ve Anayasa'ya aykırılığı iddia edilemez (Anayasa mad.90).

 

3.Kanun: Vergi yasaları Anayasa'dan sonra gelen bağlayıcı kaynaktır. Vergi kanunları ile diğer kanunlar arasında bazı farkılıklar vardır. Zira vergi kanunlarının uygulanabilmesi için yıllık olarak hazırlanan Bütçe Kanunu'nda C Cetvelinde yer alması gerekir. Eğer Bütçe Kanunu'nda izin verilmezse vergi kanunu yürürlülükte kalmakla birlikte ilgili yıl için uygulanamaz. Ayrıca kanunilik ilkesi gereğince verginin temel unsurları olan vergiyi doğuran olay, yükümlüsü ve konusunun kanun ile belirlenmesi gerekir.

 

Yürütme Organından Doğan Kaynaklar:

 

1. Kanun Hükmünde Kararname (KHK): Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan ve kanun değerinde olan kararlardır. Vergi ödevlerine ilişkin Anayasa Mad.73 teki siyasi hak ve ödevlerle ilgili bölümde düzenlendiği için Bakanlar Kurulu vergiye ilişkin KHK çıkaramaz. Ancak olağanüstü haller, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hallerinde Bakanlar Kurulu KHK çıkarabilir ve bunlara karşı Anayasa Mahkemesi'ne dava açılamaz (Anayasa Md.91). Dolayısıyla KHK'lar yalnızca olağanüstü dönemlerde vergi hukukunun kaynağı olabilir.

 

2. Bakanlar Kurulu Kararları (BKK): Bakanlar Kurulu Anayasa'nın 73. maddesiyle sağlanan yetkiyle vergi, resim, harç vb. mali yükümlülüklerin muaflık istisna ve indirimleriyle oranlarına ilişkin yasanın belirttiği alt ve üst sınırlar içinde değişiklik yapabilir. Bu açıdan BKK temel, bağlayıcı ve zorunlu bir kaynaktır.

 

3.Tüzük: Bakanlar Kurulu'nca kanunun emrettiği işleri belirleme veya kanunun uygulamasını göstermek üzere Danıştay'ın incelemesinden geçirilmek üzere çıkarılır. Cumhurbaşkanı'nca onaylanıp Resmi Gazete'de yayınlanır. Tüzükler açıklayıcıdır, zorunlu kaynak değildir.

 

4. Yönetmelik: Başbakanlık, bakanlık ve kamu tüzel kişilerinin kendi görev alanını ilgilendiren kanunların kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere çıkarılır. Mali konularda düzenlenecek yönetmelikler için Sayıştay'dan görüş alınmalıdır. Yardımcı kaynak niteliğindedir.

 

5. Genel Tebliğ: Maliye Bakanlığı tarafından çıkarılan ve genel olarak düzenleyici yönetsel işlevi olan metinlerdir. Kanunların Maliye Bakanlığı'na tanıdığı düzenleme yetkisine dayanılarak çıkarılan genel tebliğler uyulması zorunlu temel kaynak niteliğindedir. Maliye Bakanlığı'nın kendi örgütüne yönelik olarak yayınladığı vergi kanunlarını açıklayıcı ve yorumlayıcı nitelikte olanlar ise yardımcı kaynak niteliğindedirler.

 

6. Özelgeler, Sirküler: Özelgeler (mukteza) VUK. M.413 uyarınca mükelleflerin vergi durumları ve vergi uygulamaları bakımından karmaşık ve tereddütlü konularda Maliye Bakanlığı'na, Gelirler Genel Müdürlüğü'ne ve vergi dairesi başkanlıklarına başvurmaları halinde kendilerine gönderilen açıklayıcı cevaplardır. Bunlar sadece ilgili mükellef için bağlayıcı sonuç doğururlar. Sirküler ise yine VUK.M. 413 uyarınca aynı konuda çok sayıda özelge talebinde bulunulması halinde bunlara verilen bir nevi açıklayıcı toplu yanıt niteliğindedir.

 

7. Genelgeler, Genel Yazılar: Genelgeler ve genel yazılar Maliye Bakanlığı'nca bazı özel durumlara ilişkin kendi örgütüne gönderdiği iç yönetsel emirlerdir.

 

Yargı Organından Doğan Kaynaklar:

 

1. Anayasa Mahkemesi Kararları: Anayasa Mahkemesi, kanunların, KHK'ların ve TBMM iç tüzüğünün Anayasa'ya uygunluğunu denetler. Kararları herkesi bağlayıcı olduğundan vergi hukuku bakımından da temel zorunlu kaynak niteliğindedir.

 

2. Danıştay İçtihadı Birleştirme Kurulu Kararları: Danıştay Kanunu M.39 uyarınca dava dairelerinin veya dava daireleri genel kurullarının kendi kararları veya birbirlerinin kararları arasında ayrılık veya uyuşmazlık olması bunun yanında birleştirilmiş ictihadların değiştirilmesinin değiştirilmesinin gerekli olduğu takdirde DNŞ.K.M.18'e göre Danıştay başkanı, başsavcısı, başkan vekilleri ve dava daireleri başkanları ve üyelerinden oluşan İçtihadı Birleştirme Kurulu toplanır ve içtihadı birleştirme veya değiştirme kararı verir. Bu karalar bağlayıcı zorunlu kaynaklardır.

 

3. Diğer Yargı Kararları: İçtihadı birleştirme kararları dışındaki kararlar yol gösterici yardımcı kaynak niteliğindedir.

 

Diğer Kaynaklar:

 

1. Bilimsel Öğretiler: Vergi Hukuku ile ilgilenen uzmanların görüşleridir. Bağlayıcı değildirler.

 

2. Örf ve Adetler: Vergi hukuku açısından kaynaklık etme olanakları çok zayıftır, hiç bir bağlayıcılıkları yoktur.