Polonya Hakkında

[Φ bitir]

POLONYA

Orta Avrupa'da bir devlet. Kuzeyde Baltık i denizi, kuzey-doğu ve doğuda SSCB, güneyde Çekoslovakya, batıda Alman Demokratik Cumhuriyetiyle çevrilidir. Alman Demokratik Cumhuriyeti'yle sınırı.II. Dünya Savaşı'ndan sonra geçici olarak Oder-Neisse hattında tesbit edilmiş ve 7

Aralık 1970'de imzalanan bir antlaşmayla kesinliğe kavuşmuştur.

Yüzölçümü 312.683 km8,, başşehri Varşova'dır . Yasama yetkisi "Sejm" adı verilen Millet Meclisi'nin, yürütme yetkisi ise Devlet Meclisi'yle bakanlar kurulunun elindedir. Devlet Meclisi, Millet Meclisi üyeleri arasından seçilen 17 kişilik bir kuruldur; bu kurulun başkam aynı zamanda devlet başkanıdır. Ülke, idarî bakımdan 22 voyvodalığa bölünmüştür. Slav dil ailesinden olan Polonya dilini konuşan halkın büyük çoğunluğu Katoliktir.

Yer Şekilleri:

Batısında kalan Almanya ovasıyla doğulunda kalan Sarmatya ovası arasında bir geçiş bölgesi teşkil eden Polonya ovası, ülkenin hemen hemen yansım kaplar, iklim özellikle Almanya ve Sarmatya ovalarınınkinin aşağı yukan aynısıdır. Ülkenin güneyinde yeralan dağlık bölgede ve bu bölgeyle kuzeydeki ova arasında yeralan dağ kuşağında da aym iklim şartları görülür. Böylece, Polonya üç coğrafi bölgeye aynlmıştır. Kuzeyden güneye doğru sıralanan bu bölgeler, geniş Polonya ovası, daha dar olan dağlık bölge ve ince bir kuşak halinde uzanan dağ sırasıdır. Ülkenin en güneyinde yer alan bu dağlar, Südet ve Batı Karpat dağlanmn kuzey yamaçlanndan oluşur. Karpatlann, Polonya sınırlan içinde kalan kesimlerine Batı Beskidler, Doğu Beskidler ve Tatra dağları denilir.

Polonya dağlanmn bir kısmı (Südetler), paleozoik devirde, bir kısmı ise (Beskid ve Tatra dağları), üçüncü jeolojik devirde oluşmuştur. Kuzeye doğru çıkıldıkça, topraklar alçalır ve Oder, VVarta, Pilica, Vistül, San Wieprz gibi ırmaklarla birbirinden aynlan birçok yaylalar halinde devam eder. Bu yaylalar dördüncü jeolojik devir buzullan tarafından biçimlenmiş, oldukça kurak bir bölge meydana getirir.

Dördüncü jeolojik devir buzullanmn, ülkenin orta ve kuzey kesimlerinde yeralan ovada bıraktığı izler daha bârizdir. Kil ve kum tortulanyla örtülü olan ova, yer yer düz, yer yer de hafif engebelidir. Bu geniş ovayı, Vistül ırmağının aşağı çığınmn birbirinden ayırdığı Mazurya ve Pomeranya gibi alçak buzul tepeleri engebelendirmiştir. Kuzeyde sık sık buzul göllerine rastlanırken, güneye inildikçe, Poznanya, Cujavia, Mazovya, Podlazya ovalan gibi geniş ovalarla karşılaşılır. Bununla birlikte bu ovalarda da buzul orijinli yüseltilere rastlanır.

Polonya 580 km uzunluğunda bir kıyıyla Baltık denizine açılır. Büyük kısmı lagünler ve kıyı golleriyle oyulmuş olan bu kıyıda iki geniş koy yer alır. Bu koylarda Szczecin ve Danzing limanlan bulunur. Polonya kıyılannda ırmaklar, gelgit hareketi önemli olmayan Baltık denizinden daha fazla tortu yığdığından kıyıya paralel kumluklar meydana getirirler.

Polonya, ikliminin nemli olması ve su geçirmeyen topraklarının fazlalığı gibi sebeplerle, akarsular ve göller bakımıdan zengin bir ülkedir. Ülkenin en önemli akarsulan, ikisi de kuzeydeki dağlardan doğup, Baltık denizine dökülen Oder ve Vistül ırmaklandır.

Polonya'nın hemen hemen bütününe bir yan kara iklimi hakimdir. İklimin ülkenin aşağı yukarı her tarafında aynı olmasının başlıca sebebi, daha soğuk olması gereken kuzey paralellerine rastlayan kıyılann iklimini ılımlı hale getiren deniz akıntılannm, paralel farklanru ortadan kaldırmasıdır. Kışlar genellikle çok soğuk, uzun ve kar yağışlı, yazlar ise sıcak geçer. Yağış bol değildir (yıllık 400-600 mm); fakat buharlaşma az olduğundan, bu yağış miktan ülkenin tarım ihtiyaçlarım karşılamaya yeter. Güneydeki dağlarda, ise, gündüzle gece arasında sıcaklık farkları çok fazla olan dağ iklimi hakimdir; burada yağış miktarı yüksektir, yılda 1.500 mm yi bulur.

Ekonomi ve Şehirler:

Bir tanm ülkesi olan Polonya, II. Dünya Savaşı sonunda büyük bir sanayi ve madencilik bölgesi olan Yukarı Silezya'yı Almanya'dan almasına rağmen, temelde yine bir tanm ülkesi olarak kalmıştır. Bununla birlikte, son 20-30 yıl içinde, Yukan Silezya'mn yamsıra, büyük şehirlerde ve çevrelerde, hammaddelerin bol olduğu bölgelerde, yeni sanayi kuruluşları doğmuştur.

Ülkenin aşağı yukan yansım kaplayan tanm alanları günden güne genişlemektedir. Çayır ve otlaklar, toprakların % 13 kadannı, Polonya'nın Orta Avrupa'nın en zengin orman ülkelerinden biri olmasım sağlayan ormanlar ise % 25 kadanm kaplar. Tanm ürünlerinin en önemlileri tahıllar, Polonya'mn dünyada başhca üreticilerinden biri olduğu ve hayvan yemi olarak da kullanılan patates, şeker pancan, keten, kenevir, tütün ve bira sanayiinde kullanılan şerbetçi otudur. Hayvancılık da önemlidir. Beslenen başhca hayvanlar domuz, sığır, koyun ve attır. Hayvancılık süt ve süt ürünleri, dericilik ve dokuma sanayilerini de besler. Baltık denizinde yapılan balıkçılık ve ormanları genişliğiyle orantılı önemde olmamakla birlikte, ormancılık da ülkenin önemli ekonomik kaynaklan arasında yerahr. Çok sayıda kereste, selüloz, kâğıt ve mobilya fabrikalan vardır.

Silezya kömürü, Polonya sanayiinin temelini teşkil eder. Yukan Silezya kömür bölgesi, Çekoslovakya sımnndan Krakow'a kadar uzamr. Bu bölgede dünyamn en geniş ve yoğun sanayi bölgelerinden biri meydana gelmiştir. Bu bölgede birbirine çok yakın birçok sanayi şehri vardır. enerji kaynağı ise, Roztoki ve Mecinka gibi şehirlerde elde edilen ve Varşova, Krakow, Bielsko-Biala gibi büyük şehirlere boru hatlanyla gönderilen tabu gazdır.

Polonya ağır sanayiinin önemli kısmı Silezya'da dır. Hemen hemen bütün büyük demir-çelik, makine ve kimya tesisleri bu bölgede toplanmıştır. Demir-çelik sanayünde çok hareketli bir başka bölge de, ülkenin en zengin demir yataklarının bulunduğu Czestochowa şehri çevresinde yerahr. Nowa Hu ta şehri çevresinde de demir-çelik ve metalürji sanayileri gelişmektedir. Makine sanayiinin en gelişmiş olduğu başka bölgeler ise Breslav, Ostrowiec, Varşova, Lublin, Danzig, Gdynia, Szczecin ve Elblag'dır. Optik, kimya, besin, cam, çimento, deri ve özellikle dokuma sanayileri de önemlidir.

Ticaretinin büyük kısmını Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkeleriyle yapan Polonya'mn ihraç ettiği maddelerin en önemlileri kömür, çeşitli makineler demiryolu malzemesi, taşıtlar, kimya ve dokuma sanayii ürünleri ile patatestir. Ülkenin başhca limanları Szczecin, Danzig, Gdynia ve Sopot şehirleridir.

II. Dünya Savaşı'mn son aylarından itibaren 3.300.000 kadar Alman, önce Almanya'nın elinde olup somadan Polonya'ya verilen topraklardan Almanya'ya göç etmiştir. Bunlardan boşalan yerlere, savaştan sonra Sovyetler Birliği'ne geçen bölgelerden gelen 2.300.000 Polonyalı yerleştirilmiştir. Yine aym yıllarda çok sayıda Ukraynah ve Litvanyah da Polonya'dan kendi yurtlarına dönmüşlerdir.

Tarih:

Sağlam ve kesin bir şekilde belirlenmiş sınıflan olmayan Polonya tarihi boyunca, çeşitli kavimlerin göç ve istilalanna, komşu ülkeler arasında yapılan savaşlara sahne olmuştur. Polonya, Piasti hanedammn kurucusu olan Mieszko (?-992) ile ilk defa X. yüzyılda tarih sahnesinde bir devlet olarak görülmüştür. Bu devletin temelini teşkil eden kavimler Slav orijinlidir. Mieszko döneminde Polonya Hıristiyan dinini kabul ederek kiliseye bağlanmıştır. Boleslav, Alman İmparatorluğu'nun boyunduruğundan kurtularak, devletin topraklarım Moravya'ya kadar genişletmiş; daha sonra krallığım Kabul ettirmiştir (1018). Fakat, büyük derebeyleri arasında sürüp giden düşmanlıklar, Töton şövalyelerinin baskısı gibi sebeplerle bir bunahma sürüklenen kralhk, 1241 yılında Moğollann akınlanyla altüst olmuştur. Bununla birlikte, Piasti hanedanı, din adamlan sımfı ve Moğol saldınsmdan soma toprak mülkiyetine bağlı güçlü bir asiller sınıfının yavaş yavaş oluşması, bir milli şuur meydana getirmiş ve Polonya yeniden güçlenmiştir. Büyük Kazimir adıyla tamnan III. Kazimir zamamnda bu güçlenme zirve noktasına varmıştır. Krakow Üniversitesi'nin kurucusu (1364) olan III. Kazimir, Yahudileri ve köylüleri asillere karşı korumuştur. Kazimir'in ölümünden soma kral olan yeğeni Louis d'Anjou, aym zamanda Macaristan krah olduğundan iki millet bir devletin sınırları içinde birleşmiştir.

Fakat, kısa bir süre soma Louis'in kızı Edvige'in Litvanya dükü Jogaila ile evlenmesi (1386) üzerine, Polonya birlikten ayrılmış; bu evlilikle Litvanya, Rutenya ve Polonya bir federasyon halinde birleşmişler ve Jagellon hanedam doğmuştur. V. Ladislas adıyla Polonya krah olan Jogaila Töton şövalyelerini Tannenberg'de yenerek (1410), ülkesinin doğu sımrlanm Moskova Prensliği'nin zararına genişletmiştir. Yerine geçen ve 1440 yıhnda Macaristan krah ünvamm da alan VI.Ladislas (1444 yılında Osmanlılara karşı yapılan ve kaybedilen Varna Meydan Savaşı'nda ölmüştür) ve IV. Kazimir (1447-1492) zamanlarında Karadeniz ve Baltık Denizi kıyılarına Oder ırmağından Altay dağlarına kadar uzanan topraklara yayılan Polonya, Doğu Avrupa'nın en büyük devleti olmuştur. Bununla birlikte, bir burjuva sınıfının yokluğu ve köylüleri sömürerek yaşayan küçük ve zayıf bir asil sınıfın varkğı gibi sebepler Polonya'nın güçlü bir monarşi haline gelmesine engel olmuştur. Bunun sonucu olarak da, Polonya, ancak komşuları zayıf kaldığı sürece varlığını hissettiren bir devlet olarak ayakta durabilmiştir. Jagellon hanedammn son krah olan II. Sigis-mond'un ölümünden (1572) sonra. Asiller Meclisi, .f^ krah seçme hakkının kendisine ait olduğunu ileri sürmüştür. Bundan sonra da Rusların, Osmanlıların Prusyalıların ve Avusturyalıların baskıları arasında Polonya'nın gerileme ve çöküş dönemi başlamıştır. Avusturya ve Rusya tarafından Polonya krallığına getirilen II. Auguse'nin (1697-1733) isveç'e karşı yapılan savaşta Rus Çan Büyük Petro'nun yanında yer alması, isveç Krah VII. Karl'ın Polonya'yı istila etmesi sonucunu doğurmuştur. VII. Kari, ülkeyi istila ettikten sonra, krallığa Asiller Meclisi'nin adayı Ladislas Leszczynski'yi getirmiştir. Savaşın sonunda zaferi Rusya'nın kazanması üzerine II. Auguste tahtına dönmüş; fakat ölümünden sonra veraset çekişmeleri başlamıştır. Fransa, İspanya ve Sardinya krallığı Stanislas Leszczynski'yi, Rusya ve Avusturya ise III. Auguste'ü Polonya tahtına geçirmek için savaşmışlardır. Savaşın sonunda yapılan Viyana antlaşmasıyla (1738) tahta III. Auguste geçmiş; 1763 yılında ölmesi üzerine de, Avusturya, Prusya ve Rusya anlaşarak, II. Katerina'nın yakın dostu olan Polonya asillerinden Stanislas Poniatowski'yi (1764-1795), tahta çıkarmışlardır. Poniatowski, bazı reformlar yaparak ülkesinin durumunu düzeltmek istemiş; fakat asillerle Rusya'nın karşı koyması sonucunda 1772 yılında imzalanan ve bazı Polonya topraklarının Rusya, Avusturya ve Prusya'ya verilmesini öngören Petersburg antlaşmasını kabul etmek zorunda kalmıştır (1773), Bu olay, Amerikan ve Fransız ihtilallerinin de etkisiyle, ülkede bir ayaklanma hareketine yol açmıştır. Fakat Batı'daki örneklerinden ilham alan reform tekliflerinin getirilmesi, asillerin de desteklediği Rusya ile Avusturya'yı yemden harekete geçirmiş ve 1793 yıhnda bu iki ülke Polonya'nın bazı topraklarım paylaşmışlardır. Kos-ciuszko'nun yönetimindeki Polonya

yurtseverlerinin umutsuz tepkisi ise Rusya, Avusturya ve Prusya'ya ülkenin geri kalan bölümlerini paylaşmalan için bir bahane olmuştur (1795),

Napoleon'un yaratmış olduğu Varşova grandüklüğü, Viyana kongresinde haritadan silindikten (1807) sonra, Polonya üç komşu devlet arasında paylaşıldı. Rusya'ya katılan parçayı Ruslar Çar'a bağlı bir krallık haline getirip Varşova'yı başşehir yaptılar. Fakat bu muhtariyet de, bağımsızlık için denenen bir ayaklanmadan sonra, 1830 yıhnda geri alındı. 1863 yıhnda girişilen bir başka ayaklanma da başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra, Polonya ancak, üç komşu imparatorluğun yıkılmasından sonra bağımsız bir devlet olarak yeniden tarih sahnesine çıktı. Fakat bazı zümrelerin yönetiminde bulunan yeni Polonya Cumhuriyeti, dışta da Rusya ve Almany nın baskısıyla bir bunalıma düştü. II. Dünya Savaşı öncesi yıllarda Almanya'nın göz diktiği Polonya toprakları ve Danzig şehri, savaş için bir bahane teşkil etti. II. Dünya Savaşı Almanya'nın Polonya'ya saldırmasıyla başladı (1 Eylül 1939). Hemen hemen aynı zamanda, batıdan Alman, doğudan Rus saldırısına uğrayan ve bu iki devlet tarafından işgal edilen Polonya, II. Dünya Savaşı'nın Almanya'nın mağlubiyetiyle sonuçlanması üzerine, 1945 'te bağımsızlığa kavuştu. Ülkede sosyalist bir idare kuruldu.

1980 yıhnda, bir türlü düzelmeyen ekonomik güçlükler sebebiyle işçiler ayaklandılar, parti dışı sendikalar kurdular. Sonunda iktidar değişerek Kania yeni lider oldu. Bilahare de istifa etti. 1981'den bu yana da Wojciech Jaruzelski başkanlığında yönetilmektedir.

Birleşmiş Milletler ve Varşova Paktı üyesi Polonya'da kanşıkhk henüz durulmamıştır.