Karabük Halk Edebiyatı

[Φ _asi_]

HALK EDEBİYATI

 

EFSANELER

 

Türkiye’nin diğer illerinde olduğu gibi Karabük’te de anlatıla gelen bir çok efsane söz konusudur. Bu efsanelerden başlıcaları; Geyikli Dede(Bahattin Gazi), Göğören Baba, Şıh Ali Baba Semerkandi, Dur Kadın, Yeşil Başlı Ördek, Adam Kurutma Kayası, Çoban Hıdırın Kavalı, Duvaklı Gömün efsaneleridir.

 

Geyikli Dede Efsanesi:

Efsane halk ağzı ile şu şekilde anlatılmaktadır. Çok eski zamanlarda Öğlebeli Köyünde fakir bir çoban vardı. Nereden geldiğini, ne zaman geldiğini kimse bilmezdi. Bir babası , bir anası , birde kocamış karısı vardı. Bu çobana dede derlerdi. Okuması, yazması yoktu, güzel sözleri, esrarlı hali ile kendisini çok sevdirmişti. Çoban kurak ve kıraç alanlarda sığırlarını güder, Araç Çayı’nın öte geçesindeki çayırlara geçemediği için canı sıkılırdı. Bir gün çayın üstüne köprü yapmayı düşünmüş, ormandan kestiği ağaçları danasının sırtında taşımaya başlamış. Dananın sırtında taşınan ağaçlardan ne olur, Tanrı’ya yalvarmış, Tanrı’da ormandaki geyikleri onun hizmetine vermiş. Gece geyikler ağaçları taşımış gündüz ağaçları birbirine çatarak köprüyü kurarmış.

 

Gel zaman git zaman dede birde camii yaptırmak istemiş. Köyün meydanını kazmış. Sabahleyin birde bakmışlar ki her tarafa kum, taş çekilmiş. Köylüler buna inanamamış ve gözetlemeye karar vermişler. Bunu hisseden çoban karısına; köylüler benim işime mani oluyorlar, camiyi yapmak nasip olmayacak. Eğer beni görürlerse beni artık burada arama. Kara danayı ardımca sal, o benim yerimi bulur demiş. Gece gözetleyen köylüler taşların geyikler tarafından taşındığını görmüşler. Sırrı aşikar olan ermişler yaşamazlarmış, çoban köylülere; evinizin sayısı 20’yi geçmesin diye beddua etmiş ve ertesi gün evden çıkmış. Karısı iki gün beklemiş gelmeyince kara danayı salıvermiş, oda peşinden yürümeye başlamış. Dana evvela mezarlıkta durmuş, sonra Dede Yaylasına kadar yürümüş., orada bir yerde düşmüş ölmüş. Bu ermiş çobanın yattığı bir türbe olup adı “Bahattin Gazi” türbesidir.

 

Adam Kurutma Kayası Efsanesi:

Yörede bir zamanlar cezalandırılmak istenen kişilerin bu kayaya yatırıldığı, adamın çok geçmeden sıcağın etkisiyle saca dönen bu kayalar üzerinde kuruyup kaldığı inanışı yaygındır. Buna ilişkin şu efsane anlatılır.Zamanın birinde bu yörede çok acımasız, zalim bir bey yaşarmış. Aklına esti mi insanları köpeklerine paralatıp, diri diri gömen beyin en büyük eğlencelerinden biri de yakaladığı kişileri kızgın saç üzerinde namaza durdurup ayakları yandıkça zıplamalarını izlemekmiş. Günlerden bir gün bey amansız bir hastalığa yakalanmış.

 

Ülkesinin tüm hekimleri bir çare bulamamış. Bir gece acılar içinde kıvranırken rüyasında Hızır’ı gürmüş. Hızır: Senin derdinin dermanı Adam Kurutma Kayasındadır. Kayalara varıp üstündekileri çıkar, iki rekat namaz kılıp Tanrı’ya yakar, der. Ertesi gün bey kayalara gider, soyunur, kayaların üstüne çıkar. Namaza duracaktır ama, kaya güneşten o kadar kızmıştır ki ayakları yanmaya başlar. Hoplaya zıplaya güçlükle namazı tamamlar. Ellerini dua için açtığında kulağına Hızır’ın sesi gelir. “Ey acımasızların acımasızı. Sen ki zavallı insanlara layık gördüğün azabı kendinde denedin, artık tövbe et, kötülüklerinden arınmak için halkına yardımcı ol ki şifa bulasın”. Bey yaptıklarına tövbe edip bir daha kötülük yapmayacağına ant içer. Bir süre sonra da iyileşir. Yörede bu kayaların kimi hastalıkları iyi ettiği inancı günümüzde de yaygındır.

 

MASALLAR

 

İlimizde, özellikle Safranbolu’da annelerimizden, anneannelerimizden, babaannelerimizden günümüze anlatıla gelen çeşitli masallar vardır. Bunlar,Keloğlan masalları, padişah masalları, dev masalları, kuş masalı, gür baba, gülmez sultan,çinici, eyi yürekli çocuk, sıracalı kız, uyduruk hoca, üç elma vb….

 

Sıracalı Kız:

Evvel zaman içinde kalbur saman içinde ülkenin birinde bir padişah, padişahında üç kızı varmış. En küçük kızı çaresi olmayan bir hastalığa yakalanmış. Vücudunun her tarafı çıban olmuş. Padişah bu küçük kızını dağa bırakmış. Zavallı kız hava kararmaya başlayınca korkmuş, üşümüş, çaresizlik içinde bir ağaca çıkmış. Ağlamış. Bu kızın hastalığı sıraca imiş. Başka bir ülkenin padişahının oğlunun yolu oradan geçiyormuş. Atını sularken suyun yüzüne kızın görüntüsü vurmuş. Birde bakmış ki çok güzel bir kız. Kıza sormuş inmisin , cinmisin , söyle kimsin diye. Kız da ben ne inim ne cinim bende senin gibi bir adem oğluyum demiş. Padişahın oğlu in ağaçtan demiş ve atının terkisine atmış evine götürmüş. Kızın yüzü çok güzelmiş ama bütün vücudu çıban imiş. Padişahın oğlu kızı kimseye göstermemiş. Ahıra götürmüş boğazına kadar kemreye gömmüş. Orada üçgün mü, beş gün mü durmuş bilinmez sonunda çıkmış, birde ne görsün kızın hastalığından eser kalmamış. Padişahın oğlu onu kendisine nikahlamış. Güzel bir hayat yaşamışlar. Üç tane kızı olmuş. Birisinin adına Ne İdim, ikincisine, Ne Oldum, üçüncüye Ne Olacam adını koymuşlar. Padişahın oğlu bir gün kayın pederi padişahı sarayına davet etmiş.

 

Akşam yemekler yendikten sonra annesi kızlarına iş buyurmuş; Ne idim bir su getiriver, Ne Oldum bir kahve yapıver, Ne Olacam şunu yapıver derken davetliler şaşırmışlar, bunda bir iş var demişler. Bunun sebebini bir anlatıver demişler. Sonunda kızları başlamış anlatmaya. Vakti zamanında ben bir padişah kızıydım, çaresiz hastalığa yakalandım anam, babam beni dağlara bıraktı. Beni padişahın oğlu buldu, iyileştirdi. Evlenip mesut olduk. Kızlarımızın adını çektiğimiz acıları unutamadığımız için Ne İdim Ne Oldum Ne Olacam koyduk. Kızın anası, babası yaptıkları hatayı anlamışlar, utanmışlar, özür dilemişler. Hep bir arada mutlu bir hayat yaşamışlar.

 

KARABÜK YÖRESEL SÖZCÜKLER

 

Safranbolu Yöresi:

Ani, ani : Şaşkınlık belirten ünlem

Maniye : Domates

Arey: : Hayret, şaşkınlık

Nemelam : Neme lazım

Abudungazı : Kendine sahip olmayan

Nanca : Ne kadar

Ameden : Aniden

Sırtarmak : Karşı Gelmek

Beşaret : Sevimsiz

Şırfıntı : Edepsiz

Bihamla : Hemen

Vov vov : Hayali Yaratık

Çezinmek : Oyalanmak

Yılçaruk : Yılışık

Eşgare : Göz göre göre, alenen

Yunma : Yıkanma

Husa Çekmek : Merak Etmek

Zaaretmez : önemsiz, zarar etmez

Eflani günü : Pazartesi günü

 

Yenice Yöresi:

Gutnu : Çizgili Pazen

Gebedek : Şişko

Örüsger : Rüzgar

Kuskuç : Saç Tokası

Kapela : Gömlek

 

Ovacık Yöresi :

Heleba : Şuna bak

Eccük : Az

Kümpür : Patates

Yokaekmek : Yufka

 

Eskipazar Yöresi:

Coruk : Hindi

Bıldır : Geçen Yıl

Buruş : Erik Kurusu

Bocuk : Su testisi

Güdek : Çoban

 

ATASÖZLERİ VE DEYİMLER

 

Aç garın katık istemez, uykulu baş yastık istemez,

 

Devecüynen konuşan, ahırını yüksek yapar,

 

Basıp cahilin izine, uyma şeytanın sözüne,

 

Eşek çamura batınca sahibinden guvetlisi olmaz,

 

Geçinin çıktığı kayaya, oğlağı da çıkar,

 

Aç goyma hırsız, çok söyleme arsuz edersin,

 

Yırtıcı kuşun ömrü az olur,

 

Kötü kötüye mis gibi kokar,

 

Tarlada izi olmayanın sofrada yüzü olmaz,

 

Aslan yatağında, aslan eksik olmaz,

 

Ağır taş yerinden kalkmaz.

 

Ucuzdur vardır bir illeti, pahalıdır vardır bir lezzeti.

 

Gurt kocayınca köpeğin maskarası olur.

 

Oğlan dayıya kız halaya çekermiş,

 

Gorkunun ecele faydası yoktur.

 

Ekmek elden su gölden.

 

Alışmış gudurmuşdan beterdür.

 

Hamama giren terler.

 

Buba oğula bir bağ bağışlamış, oğul bubaya bir salkım üzüm vermemiş.

 

Acığan doyman sanar, susayan ganman sanar,

 

BİLMECELER

 

Benim üç kızım var ikisi birbirine bakar biri bana bakar, (Ocak)

 

Kat kat döşek bunu bilmeyen eşek. (Lahana)

 

Bir sinide iki tavuk biri sıcak biri soğuk (Güneş ve Ay)

 

Alçacık dallı yemesi ballı (Çilek)

 

Elemez melemez Ocakbaşına gelemez (Yağ)

 

Ağzı açuk aya bakar (Bulgur dibeği)

 

Yer altında sakallı baba (Pırasa)

 

Dal doruğunda kitli sanduk (Ceviz)

 

Dünyada olmayan Beş türlü şey nedir? (Kuş sütü, Deve nalı,Deniz Kapağı, gök direği, Ölüme çare)

 

Çalıdibinde bi yoğurum Hamur (Tavşan)