Erzurum Kiliseleri

[Φ _asi_]

KİLİSELER

 

Meryem Ana Kilisesi (Haho (Hahuli) Manastırı (Tortum)

 

 

Erzurum, Tortum ilçesinde, Bağbaşı’nda bulunan Hahuli Manastırının Meryem Ana Kilisesi Bağdat Kralı III.Davut tarafından 976-1001 yıllarında yapılmıştır.

 

Manastırı oluşturan yapılar bu kilisenin çevresinde yer almıştır. Kilise kapalı Yunan haçı ile bazilika planının birleştirilmesi ile meydana gelmiş kendine özgü bir yapıdır. Oldukça düzgün, kaliteli kesme taşlarla yapılan kilisenin üst örtüsü kırma çatılıdır. Kilisenin içerisindeki kabartmalarda arslan, boğa, kartal, grifon gibi figürlere geniş ölçüde yer verilmiştir. Ayrıca iç mekanın duvarları ve özellikle apsid İncil’den alınma sahneleri içeren ve Hz.İsa ile Meryem’i tasvir eden fresklerle bezenmiştir.

 

Kilisenin apsid bölümünün üzeri kule şeklinde yükselmiştir. Ayrıca girişin yanında kesme taştan üç kat halinde çan kulesi bulunmaktadır. Kulenin üst noktası yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanmış, üzeri kubbeli bir köşk şeklindedir. Kilisenin içerisine uzun kenarların ortasındaki yuvarlak kemerli bir kapıdan girilmektedir.

 

 

Öşvank Kilisesi (Uzundere)

 

 

Erzurum Uzundere ilçesi, Çamlıyamaç Köyü’nde bulunan Öşvank Kilisesi üzerindeki kitabesinden öğrenildiğine göre; Bagratlı Hanedanlığı zamanında III.Adenese tarafından 961 yılında yapımına başlanmış, Magistras Bagrat tarafından 966 yılında da tamamlanmıştır. Kilisenin mimarı Öşklü Grigor Usta’dır.

 

Hristiyan Gürcülerince önemli olan ve her yıl yerli ve yabancı turistlerin ziyaret ettiği bu kilise ile ilgili olarak halk arasında, “İşhanın nakışı, Vank'ın bakışı, Haho'nun oturağı” sözü yaygın bir deyiş haline gelmiştir.

 

Öşvank Kilisesi iki renkli taş bezemeleri ve kabartma figürleri ile ünlüdür. Haç planlı olan bu kilisenin dıştan transetli olmasına karşılık içeride apsidlerin oluşturduğu üç dilimli bir bölüm ve onun devamı olan uzun bir kol kilisenin planını tamamlamaktadır. Haç planlı kilisenin kısa ucunda apsidi ile iki yandaki neflerden oluşmaktadır. Bu bölümleri dört büyük konsol ve sütunlar taşımaktadır. Sütunların kaideleri bitkisel, arabesk ve çam kozağı motifleri ile bezenmiştir.

 

 

Kilisenin üstü payeler üzerine oturan merkezi bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe kasnağında on iki pencere bulunmaktadır. Apsidin karşı duvarında ortada bir büyük, yanlarda da birer küçük kemerli pencere bulunmaktadır. Pencerelerin dış yüzleri kabartma silmelerle sınırlanmıştır. Sivri kemerli ve ince uzun olan bu pencereler Gotik üslubu yansıtmaktadır. Bu pencerelerin iç yüzlerinde Azizlerin renkli freskleri bulunmakta olup, bunlar günümüze çok harap durumda gelebilmiştir. Apsidin üstü yıkılmış olan kilisenin ön cephesindeki portaldeki ilave bölüme ait sütunlardan birisi günümüze gelememiş ve onun yerine bir ağaç kütüğü konulmuştur. Ayrıca yapı içerisinde duvarların ve kemerlerin bazı taşları yerinden sökülmüştür. Bu arada içerideki figürlerden bazıları yurtdışına kaçırılmak üzere yerlerinden sökülmüş, ancak söken kişiler yakalanmıştır.

 

 

Günümüzde haç planının uzun kolunun üstü bütünüyle açıktır. Haçın uzun kollarının yüzlerinde düzgün kesme taşlardan örülmüş yuvarlak kemerli nişler bulunmaktadır. Bunların üzerindeki ikinci katta da yine yuvarlak kemerli birer pencere açılmıştır. Kilisenin müştemilatından hamam, yatakhane, vaftizhane, rahip evleri ve mutfak gibi bölümler bugün harap durumdadır. Kilisenin üst örtüsü XI.yüzyılın başlarında Bizanslılar döneminde onarılmıştır.

 

 

Vank Kilisesi (Olur):

 

 

Vank kelimesi "kilise" anlamına gelmektedir. Bu gün bir kilisesi ve harabelerin bulunduğu bölge böyle bir yerleşim yeri, Olur'un 25 km kuzey batısında Ulahur Boğazı - Vank deresi ve Perisor Dağlarının alçalarak Vank tepesi ili birleşim yerinde kurulmuştur. Köye 12 km yakınındaki “Çataksu”

köyünden gidilmektedir. Üç yandan kayalıklarla çevrili kalenin şekli araziye uydurulmuş üçgen biçimindedir. Kale içinde meydanda sarnıçlar, ambarlar yer almaktadır. Ayrıca kale yakınlarında Rum - Pontus devleti zamanında onarımlar geçirmiş birde kilise bulunmaktadır. İki katlı olarak inşa edilmiş kilisenin birinci katında Hıristiyanlığın çevrede yayılışı sırasında sert kalkerlerden yapılmış yüz kişilik bir salon bulunmaktadır. Salon, kayanın oyulması ile elde edilmiştir. İçerisine de 4 sütun yerleştirilerek tavana destek verilmiştir. Sonraki tarihlerde de ( V - VI yüzyıllar ) bu kaya oyma kilisenin üzerine kesme taştan ve kireçli harçtan bazilikan tipte ikinci kat inşa edilmiştir. Bazilikanın ortası kubbelidir.

Sonraları çeşitli onarımlar geçiren yapıda üzerleri çeşitli bitki motifleriyle dekore edilmiş sütun, kapı ve pencere süsleri, kilisenin sanat değerini artırmaktadır. Ayrıca Hıristiyanlıkla ilgili çeşitli fresko resimler de iç duvarlarda yer almaktadır. Kilisenin çevresinde Hıristiyanlıkla ilgili çeşitli yapılarla burası bir manastır halini almıştır.

 

Aburnas Kilisesi: Tortum'un Şenyurt Bucağına bağlı Aburnas “Selli / Suyatağı” köyünde yer alır. Büyük ölçüde yıkılmış durumdaki kilisenin üç nefli baziliken bir düzenlemeye sahip olduğu anlaşılmaktadır.

 

Aliçeyrek Köyü Kaya Kilisesi: Erzurum - Ağrı karayolunun 96.km.sinde, Aliçeyrek Köyünde yer alan eserin tarihi Urartu dönemine kadar inmektedir. Burasının Hıristiyanlık döneminde kaya kilise haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

 

Bağbaşı (Bağlarbaşı - Haho) Kilisesi: Tortuma bağlı Bağbaşı köyünde yer alır. Bizans egemenliği sırasında yaptırılmış olan bir büyük kilise ile bugün ortadan kalkmış fakat izleri belli olan küçük şapellerden oluşan manastırın XI. yüzyılda Bagratlılardan Davit tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Kilise kubbeli bazilika tertibinde, Yunan haçı planında inşa edilmiştir. Kilise zengin fresk ve tas üzerine figürlü süslemelere yer vermiştir.

 

Bana Kilisesi: Oltu ilçesine bağlı, Eski adı Pernek olan “İri ağaç” köyünde bulunmaktadır.

Genelde 10.yy. yapıldığı tahmin edilen kilise tetrakochas planlı olup kesme tas ile inşa edilmiştir.

 

Demirciler Kilisesi: Erzurum şehir merkezinde, Demirciler Çarşısı olarak tanınan mahallede yer alır. Mimari özelliklerine göre 16. - 17. yy. kaldığı sanılan kilise üç nefli bazilika bir plana sahiptir. Kesme tas ve moloz tas malzeme ile inşa edilen kilisede fresklere yer verilmiştir. Günümüzde mescit olarak kullanılmaktadır.

 

Gez Köyü Kilisesi: Erzurum'un merkez köylerinden Gez köyü’nde yer alır. Ermeniler tarafından yapılmıştır.

Kesin tarihi bilinmeyen eser mimari özelliklerine göre 17. yy'a tarihlendirilebilir. Dikdörtgen planlı bir yapıda, siyah taşlarla, 6x15x8 metre ebatlarında inşaa edilmiştir. Yapının sağında 3, solunda3, önünde 2 adet pencere bulunmaktadır.

Kilisenin tek kapısı olup günümüzde kapısı sökülmüş beyaz kesme taşlarla kapatılmış, kapatılan kapının yanında daha küçük bir kapı açılmıştır. Kilisenin tavanında herhangi simge ve resim bulunmamaktadır. Yapının içerisinde fresk süslemelere yer verilmiştir. İç kısımda tavanı tutan 4 adet sutun bulunmaktadır.

Kilise, günümüze kadar bir defa tadilat görmüştür. Şuan harabe vaziyettedir. (1)

 

Gölbaşı (Ösk) Kilisesi: Tortuma bağlı Ösk köyünde yer alır. Planı bakımından Bağbaşı Kilisesine benzeyen Ösk Kilisesi Bizans egemenliği sırasında Bagratlılardan Davit tarafından 10. yüzyılda 961 yılında yaptırılmıştır. Ortada dört sütunun desteklediği kubbeli bazilika tertibinde olan kilise Yunan haçı planındadır.

 

Gülveren Köyü Kaya Kilisesi: Aşkale'ye bağlı Koşapınar Köyü ile Gülveren Köyü arasında yer alır. Üslup bakımından 5.- 6. yy. özellikleri taşımaktadır. Bölgede sık rastlanan tipte kayaya oyulan kilise oldukça küçüktür.

 

Hınıs Kilisesi: Hınıs ilçesinde, Kilise Deresi adli mevkide yer alır. Plan düzeni ve duvar

tekniği bakımından 11–12. yy.da inşa edildiği düşünülebilir. Haç planlı olarak yapıldığı bilinen kilise bugün tamamen yıkılmıştır.

 

Hins Kilisesi: Pasinler'e bağlı, eski adi Hins olan “Kurban çayırı” köyünde yer alır. Han planlı kilise kesme tas ile inşa edilmiş olup 11. - 12.yy. Da yapıldığı sanılmaktadır.

 

Kale Kilisesi: İspir ilçe merkezinde kalede yer alır.1223 – 25 yıllarında yapıldığı sanılan kilise Yunan haçı planlı olarak düzenlenmiştir. Büyük kısmi yıkık haldedir.

 

Kamhis Kilisesi: Şenkaya'nın Kömürlü bucağına bağlı eski adi Kamhis olan “Yanık kaval” köyünde bulunmaktadır. Harabe haldeki kilisenin 10.yy.dan Kaldığı anlaşılmaktadır. Merkezi planlı kilise kesme tas ile inşa edilmiştir.

 

Kevank Kilisesi: Pasinler'e bağlı Kevank “Taş kaynak” köyünde yer alan kilise 11. - 12. yy'a tarihlenebilir. Haç planlı kilise kesme tastan inşa edilmiş olup büyük ölçüde tahrip olmuştur.

 

Kisha Kapu Kilisesi: Tortum'un Şenyurt bucağına bağlı “Dere kapı” (Kisha Kapi) köyünde yer alır. 15 yy. dan kalma olduğu sanılan kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.

 

Meksor Kilisesi: Tortum'un Şenyurt Bucağına bağlı “Meksor” (Cihanlı) Köyünde yer alan kilisenin 15 yy. dan kalma olduğu tahmin edilmektedir. Tek nefli olarak düzenlenen kilise kısmen yıkık olup kesme tastan inşa edilmiştir.

 

Oğlan Kalesi Kilisesi: Oltu'nun Kuzey - doğusunda Oltu, Olur yolunun 25.km.'sinde, Oğlan kalesi üzerinde yer alır. Plan özelliği ve duvar tekniği bakımından 15.yy.'dan önce yapıldığı sanılan kilise tek neflidir. Oldukça sade bir yapıdır.

 

Pancirot Kilisesi: Şenkaya'nın Kömürlü bucağına bağlı eski adi Pancurot olan “İnce çay” köyünde yer alır. Günümüzde tamamen yıkılan kilisenin tek nefli olduğu anlaşılmaktadır.

 

Penek Kilisesi: Şenkaya ya bağlı Penek köyünün batısında yer alır. Ne zaman ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir.

 

Pernak Kilisesi: Oltu'nun 28 km. Kuzey - doğusunda eski adi Pernak olan “İri oğlu” köyünde yer alır. Büyük ölçüde yıkık durumda bulunan kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.

 

Rus Kilisesi: Oltu ilçesi merkezinde yer alan eser kitabesine göre 1877 – 78 Osmanlı - Rus savaşında, Rusların Oltu'yu işgal ettiği dönemlerde yaptırılmıştır. Kilise haç planlıdır.

 

Tortum kale Kilisesi: Tortum'a bağlı Tortum kale Köyü'nde yer alan kilise kale surlarına

bitişik inşa edilmiştir.15.yy sonrasına tarihlenebilecek kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.