Uşak Sivil Mimari Örnekleri

[Φ _asi_]

TARİHİ UŞAK EVLERİ

 

Uşak’taki tarihi evler çoğunlukla iki katlı olarak inşa edilmiştir. Tek ya da üç katlı olanlarda vardır. Zemin katlar tasarruflu bir düşünceyle günlük ve kışlık ihtiyaca göre düzenlenmiştir. Birinci katlar esas ikamet bölümü olduğu için daha fazla önem kazanmış, evin ası planı da burada teşekkül etmiştir. Üç katlı evlerde ise, genellikle yazlık olarak düşünülmüştür.

 

Türk evleri için karakteristik diyebileceğimiz kat aralarındaki kışlık odalar bazı Uşak Evlerinde de bulunmaktadır. Bunlar çoğunlukla kapısı merdiven sahanlığına açılan, ocaklı bir odadan ibaret mekanlar halindedir.

 

Kullanılan inşa malzemesinin sağladığı imkanla, katlar arasında plan serbestliğine az da olsa rastlanır. Ancak, çıkmaların dışında buna pek gefrek görülmediği; sağlamlık açısından mümkün olduğu kadar alt kattan yükselen beden duvarlarına uyulmak istendiği gözlenir.

 

Uşak evlerinin planlanmasında haremlik-selamlık ayrımına rastlanmamıştır. Ancak, söz konusu anlayış , erkeklerle kadınların ayrı oturmaları şeklinde uygulanmıştır.

 

Tarihi uşak evlerinin en belirleyici özelliği ve merkezi sofa’lardır. Uşak’taki tarihi evlerin hemen hemen hepsinde küçük bir avlu ve bahçesi vardır. Evlerin avlu ve bahçeleri birbirinden farklılık gösterirler. Ancak, çoğunun ortak özelliğ, içlerinde fırın, ocak ve ekmek evi gibi elemanlarının bulunması, ön avlularında kayrak taşlarıyla döşeli taşlık denilen bir kısmının yer almasıdır.

 

İlimizde bu evlere Aybey, Işık ve Karaağaç Mahallerinde rastlamak mümkündür.

 

 

Uşak yöresinde sivil mimari doğal koşullara ve iklime uygun olarak yapılmıştır. Dar sokaklar çevresinde sıralanmış oymalı konsollar, çıkmalar, cumbalar ile dışa açılan evlerin yanı sıra bahçe içerisinde iki veya üç katlı konak türü yapılar da bulunmaktadır. Bununla beraber, Uşak’taki deprem ve yangınlar yöredeki sivil mimari örneklerinin günümüze ulaşmasını engellemiştir. Ayrıca yeni yapılanmalar da sayıları çok az olan bu örneklerin yok olmasına neden olmaktadır. Günümüzde yalnızca Aybey Mahallesi’nde az sayıda da olsa XIX. yüzyıla tarihlendirilen evler bulunmaktadır.

 

Evliya Çelebi; Uşak evlerinin bağ ve bahçeler içerisinde, toprak damlı olduklarından söz etmiştir. XIX. yüzyılın sonlarında Uşak’a gelen Cuinet ker**** evlerin yanı sıra ahşap evlerin de büyük çoğunlukta olduğunu belirtmiştir. Ne var ki bu evlerin çoğu yanmış ve yerlerine yeni yapılar yapılmıştır. O dönemde yapılan evlerin taş temelli, alt katlarının ker****ten, üst katlarının da ahşaptan olduğu, üzerlerinin de ahşap bir çatı ile örtüldüğü anlaşılmaktadır.

 

Uşak’ta bahçe içerisindeki evler genellikle iki katlı olup, dışa kapalı sofaların etrafında odalar sıralanmıştır. Alt katlar kışlık, üst katlar da yazlık olarak düzenlenmiştir. Evlerin tümünde sofalar çok geniş tutulmuş ve ev yaşantısında önemli bir rol oynamıştır. Bu sofaların arkasında, özellikle yer katında depo ve kilerler, üst katlarda da günlük yaşamın geçtiği odalara yer verilmiştir. Katlar arasındaki bağlantıyı ahşap merdivenler sağlamıştır.

 

 

Uşak’ın konak tipi evlerinde ana kapıdan taş veya toprak örtülü bir avluya girilmektedir. Yer katında üzeri çardakla örtülü bir sofa, avlunun bir kenarında ahırlar, diğer yanında da hizmetkârlara ait odalar bulunmaktadır. Bu yer katında da depo, kiler önemli bir bölümü meydana getirmektedir.

 

Üst katların avluya bakan yüzlerinde geniş sofalara yer verilmiş bu sofalardan öndeki yazlık kuzeye bakan arka sofa da kışlık olarak düşünülmüştür. Ev içerisindeki odaların tümü bu sofalara açılmaktadır. Avluya bakan ön sofa ahşap direklerle desteklenmiş bağdadi kemerlere, kafeslere yer verilmiştir. Üst katlar ise boydan boya dışa dönük ve çıkmalıdır. Bu çıkmalar üzerinde ağaç işçiliğinin en güzel örnekleri görülmektedir.

 

Uşak evlerinin en büyük özelliği de orta ve üst katta bulunan Sohbet Odası denilen mekânlardır. Oldukça büyük ölçüdeki bu odada yaşmaklı ocaklara, ahşap tavanlara, dolaplara, yüklüklere, sergenlere, nişlere özen gösterilmiştir. Ev halkının toplandığı sohbet odasının yanında Aş Odası denilen ve yemek yenilen bir oda daha bulunmaktadır. Evlerin bu bölümlerindeki odalar ailelerin maddi koşullarına göre ahşap işçiliğinin en güzel örnekleri ile bezenmiştir. Özellikle yaşmaklı ocaklar, dolap, yüklük kapakları, çıta ve göbekli tavanlar, bitkisel ve geometrik motiflerle bezeli kapı ve panolar bunların tipik örnekleridir.

 

 

Evlerin tabanları genellikle ahşapla kaplanmıştır. Dışa açılan dikdörtgen pencerelerin üzerlerine geometrik motifli alçı tepe pencereleri sıralanmıştır. Evlerin çoğu ahşap çatılı ve kiremit örtülüdür.

 

Uşak yöresindeki köy evlerinde bile ahşap bezemeli odalara, dolap, pencere ve kapılara rastlanmaktadır.